قلعه کوه قاین یکی از پایگاه های عمده فداییان دوره اسماعیلیه است. اسماعیلیه فرقه ای بودند که در حدود قرن ۵ و ۶ هجری قمری با تصرف قلعه الموت قزوین، حکومتی را به نام خود بنیان گذاشتند. عمده مبارزات آنها درگیری و مبارزه با خلفای عباسی و مغولان بود. حسن صباح از رهبران اسماعیلی بود که با تلاش زیاد قلمرو حاکمیتش را تا سوریه گسترش داد اما عاقبت دولت اسماعیلیه توسط مغولان و با یورش هلاکوخان سقوط کرد. اسماعیلیه به دلیل شیوه مبارزاتی که داشتند در نقاط گوناگون قلعه های زیادی داشتند که از جمله میتوان به قلعه الموت، کوه قلعه فردوس، قلعه حسن آباد فردوس یا قلعه دختر، قلعه لمبسر، قلعه میمون دژ، قلعه دژ کوه، قلعه مصیاف، قلعه بزرگ طبس، قلعه شاهرود، قلعه شاهدژ نهبندان، زیرکوه، اصفهان و سمنان و همین قلعه کوه قائن اشاره کرد که بر روی هم حدود دویست قلعه به نام آنها است.
این قلعه در ۳ کیلومتری جنوب شهرقائن بر فراز کوهی مشرف بر شهر قائن ساخته شده و از جنوب و شرق به کوهستان و از سمت غرب و شمال به دشت قائن محدود می شود. قلعه کوه قاین به جهت ارتباط نزدیکی که با قلاع دیگر اسماعیلیه در منطقه داشته، مشرف بر کل منطقه قهستان بوده است؛ به طوری که حکام آن در هنگام خطر یا حمله دشمن از مناطق شرقی، به وسیله دود یا نور آتشی که برفراز قلعه کوه زردان، در فاصله ۶۰ کیلومتری آن توسط قوای نظامی خودی برافروخته می شد، آگاه می شدند. این قلعه یکی از بزرگترین قلاعی است که در استان خراسان جنوبی وجود دارد و برای مدت طولانی این دژ مستحکم مقر حکومت فرمانروایان ایالت قهستان بود. قلعه کوه قائن با تاثیر پذیری از فراز و فرودهای کوه شامل دو قسمت متفاوت است که قسمتی به سربازان و قسمت دیگر به بخش امیرنشین تعلق می گرفت. فضاهای داخلی قلعه شامل برج ها، اتاق ها، راهروهایی که بخش های گوناگون قلعه را به هم ارتباط می داد و آب انبارها است. این اثر در سال ۱۳۸۰ خورشیدی در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد.
همچنین درباره این دژ مستحکم و عظیم شهرستان قائن باید گفت که قلعه کوه قاین یکی از آثار شاخص و بزرگی است که چندین هکتار مساحت آن است. این قلعه عظیم وجه تشابه زیادی با دژ آشیانه عقاب فیروز آباد در استان فارس دارد. در واقع قلعه کنونی روی خرابه های قلعه ای مربوط به قبل از اسلام بنا شده و قلعه فعلی از آثار دوره سلجوقیان است که به دستور قاضی حسین قاینی که مامور ترویج و تبلیغ فرقه اسماعیلیه در قهستان و خراسان بود و این ماموریت از طرف حسن صباح به او محول شده بود بازسازی و تعمیر شده است. همچنین این دژ عظیم و مستحکم در پایان قرن پنجم هجری مقر فرماندهی بوده و هدایت قلاع دیگر قهستان از این پایگاه صورت می گرفت که این موضوع بیانگر اهمیت و نفوذ ناپذیری این قلعه است. سبک معماری و شکل طاقها و طاقچه ها و نیز درگاه های باقی مانده تایید کننده دیرینگی آن و قدمتش به دوره ساسانیان است ولی بعضی از کارشناسان باستان شناس و محققان تاریخ بر اساس شواهدی معتقدند که قلعه مذکور از قلعه های به جا مانده از دوران با شکوه و عظمت تاریخ ایران یعنی دوره هخامنشیان است. آنچه که حائز اهمیت و قابل بیان است این که در دوره ساسانیان قاین با نام کاین یکی از امیرنشین ها و نیز از نقاط مهم نظامی حکومت و دولت ساسانی بوده است.
محققان و کارشناسان زیادی از این قلعه تاریخی دیدن کرده اند از جمله دکتر بلوکه و گلد اسمید در سفر به قائن این قلعه را دیده اند. آنان معتقدند این قلعه همان شهر آرتاگوانا است که در دوران درخشان هخامنشیان به عنوان کاخ تابستانی پادشاهان ایران کاربرد داشته است. همچنین کورتیوس بر این باور است که در زمان یورش اسکندر مقدونی در سال ۳۲۸ پیش از میلاد بیش از ۱۳۰۰۰ لشکری و نیروی نظامی از قلعه مذکور برای جنگیدن و مقابله با لشکری بزرگ به میدان آمدند. سرپرسی سایکس هم که دستی در تاریخ ایران دارد این نظریه را مورد تایید قرار داده است.
در جلد پنجم فرهنگ جغرافیایی ایران اثر وزارت جنگ بریتانیا آمده که قاین همان آرتاکونا است که در گذشته این نام را داشته و اسکندر با سپاهیان خود به این منطقه آمده اند. بر پایه گفته ابن بلخی که بیشتر مورخان آن را تایید کرده اند مرکز خیزش و انقلاب ایرانیان بر ضد تجاوزهای سلوکیان و سلطه آنان در قاین بوده است. این قلعه دژ دفاعی محکمی در برابر حملات مهاجمان بوده و گنجایش هزاران سرباز را داشته است. خواجه نصیرالدین طوسی در زمان طوفان ایل غارهای وحشی به ایران در این قلعه پناهنده شده و کتاب «اخلاق ناصری» را به نام ناصرالدین محتشم قهستانی فرمانروای قائنات در همین محل نوشته است. این مجموعه عظیم سنگی که به طول حدود ۴۰۰ متر در جهت غرب به شرق و پر از ارتفاعات رشته کوه قهستان کشیده شده است، با شماره ۴۸۰۳ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده و تحت حفاظت سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری است.
منابع:
- fa.wikipedia.org
- jazebeha.com
- isna.ir
