کاروانسرای سرایان مربوط به دوره صفوی است و در سرایان، میدان کوثر واقع شده است. این کاروانسرا که به رباط شاه عباسی نیز مشهور است به روش دو ایوانی ساخته شده و شامل محوطه های معماری مختلفی از جمله سردر ورودی، صحن، حجره های متعدد، ایوان، انبار، فضای خدمات و اصطبل شتران می باشد که امروزه به موزه تبدیل شده است. مرمت کاروانسرای سرایان در سال ۱۳۸۴ آغاز و در سال ۱۳۸۸ پایان یافت، این اثر در تاریخ ۱۰ خرداد ۱۳۸۲ با شمارهٔ ثبت ۸۷۳۳ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. کاروانسرای سرایان به همراه آب انبار ، مسجد ، حمام و بازار یک مجموعه تاریخی را تشکيل مي دهند. سالیان دراز صدای زنگ شتران و حرکت آرام کاروانیان نوید بخش حیات و زندگی بود و از هر طرف که کارواني وارد شهر مي شد سر از ميدان آب انبار فاضل خاني قديم و کوثر فعلي در مي آورد و بارها و باراندازها پياده مي شد و مردم شهر از از كوچه و محله دور و بر كاروان جمع مي شدند تا مايحتاج خود را خريداري نمايند. بارانداز روبروي كاروانسراي شاه عباسي بين ايوان و مخزن بزرگترين آب انبار شهر قرار داشته و شترداران خود در كاروانسرا اقامت مي كردند و چارپايانشان هم به شترخانه (اشترخو) منتقل مي شدند. شترداران از مناطق مركزي فلات ايران به طرف قهستان و خراسان حركت مي كردند که یا به قصد تجارت با محصولاتي مثل زغال، هيزم، خرما و... بود و يا زيارت بارگاه امام هشتم (ع) و كاروانهايي از ناحيه كاشمر با خشكبار از جمله با باری از كشمش، انجير خشك و... همچنين از ديگر شهرها مثل بيرجند و قائن و يزد با ديگر لوازم ضروري آن دوران راهی سفر می شدند.
معماری
بنا به شيوه دو ايواني ساخته شده و فضاهاي معماري آن عبارتند از سر در ورودي ، هشتي ، صحن ، ايوان ها و حجره هاي متعدد. سردر ورودي بنا که در ضلع جنوبي آن واقع شده داراي طاق جناغي و تزئينات کاربندي است. پس از ورودي هشتي بنا قرار دارد كه از طرفين به اتاق هاي فرعي و از مقابل به صحن منتهي مي شود. در اطراف صحن حجره هاي متعدد براي استراحت و اقامت كاروانيان ايجاد شده است. دو ايوان بنا در دو ضلع شمالي جنوبي قرار دارند و قوس طاق آنها از نوع جناغي است. در چهارگوشه صحن راهروهايي تعبيه شده كه به بخش هاي واقع در پشت ايوان ها و حجره ها راه دارند. راهروي واقع در گوشه شمال غربي به فضاي اصطبل منتهي مي شود. جهت سهولت در بارگيري يا پايين گذاشتن بار حيوانات، كف صحن كاروانسرا از كف ايوان ها و حجره ها گودتر ساخته شده است.
موزه مردم شناسی
فاز اول موزه مردم شناسی شهرستان سرایان نیز در محل شترخانه این کاروانسرای تاریخی در سال ۸۸ افتتاح گردید که این مجموعه شامل لوازم زندگی مردم منطقه در گذشته و صنایع دستی قدیمی همچون ابریشم بافی، شال بافی و چاقو سازی می باشد.
سایر کاروانسراهای سرایان
از دیگر کارونسراهای سرایان که هنوز آثاری از آن برجا مانده و در مسیر حرکت کاروان ها به سمت سرايان قرار دارد کاروانسراي مورشك يا رباط مورشك است كه در منطقه اي خشك و كويري در حاشيه دق رباط، در فاصله ۴۲ كيلومتري جنوب غرب سه قلعه در مسير كارواني يزد و مناطق مركزي فلات ايران به طرف قهستان و خراسان واقع شده است. اين بنا با ۵۷۷ مترمربع وسعت، با نقشه چهارضلعي كامل داراي سردر ورودي، حياط، راهرو دور تا دور حياط و حجره هايي براي سكونت و استراحت كاروانيان است. مصالح استفاده شده در ساخت بنا به ترتیب فراوانی اول سنگ و سپس آجر است. از سنگ حتی در سقفها، طاقها و گنبدها نیز استفاده شده و از آجر در نقاطی که ضرورت داشته استفاده شده است و این ويژگي خاص اين بنا است.
مسیر دسترسی
- ۱- ورودی از سمت بیرجند: میدان شهداء، میدان آزادی، خیابان امام ، امام ۲۶، میدان کوثر، کاروانسرای سرایان
- ۲- ورودی از سمت فردوس: میدان ولیعصر، میدان بسیج، بلوار ولیعصر، میدان قدس، خیابان امام، کوچه روبروی مسجد جامع، بازار میثم، میدان کوثر
منابع:
- استانداری خراسان جنوبی
- fa.wikipedia.org
- kojaro.com
