قلعه کل حسن صباح با ارزش ترین و مهم ترین قلعه اسماعیلیان در منطقه تاریخی قهستان و دومین مرکز دفاعی آنها پس از قلعه الموت است. در غربی ترین بخش این قلعه بقایای معماری به صورت تل خاک بر فراز کوه قابل مشاهده است. این فضا به وسیله یک راهروی باریک با عرض حدود سه متر به بخش مرکزی منتهی می شود. بخش مرکزی نسبت به سایر قسمت های قلعه سالم ترمانده و بقایای معماری آن قابل تشخیص است. عناصر معماری این قسمت شامل راهروها، اتاق ها و تالار های بزرگی است که از سنگ ساخته شده اند. پوشش سقف اتاق های این قسمت به شکل قوس جناغی است. بخش سوم در شرق قلعه قرار دارد. در این قسمت حصار خارجی قلعه و تعدادی از برجها قابل تشخیص است. در سطح قلعه تعداد زیادی از آجرهای منقوش با نقوش حیوانی و گیاهی پراکنده است. این آجرها به شکل مربع، مستطیل و شش ضلعی هستند که حهت تزئین بخش های مختلف قلعه استفاده شده اند. در سطح قلعه قطعه سفال های پراکنده از نوع سفال های لعابدار اسلامی به رنگ های فیروزه ای، آبی، سبز، زرد و نیز سفال هایی با نقوش قالب زده مشاهده می شوند.
هنگامی که حسن علی ذکره السلام به امامت رسید در مراسمی معروف در قلعه الموت اعلام قیامت کرد. دو ماه بعد همان مراسمی به شیوه ای مشابه در قلعه مؤمن آباد تکرار شد که نشان می دهد در آن زمان این قلعه احتمالاً مهمترین مرکز اسماعیلیان در قهستان بوده است. در زمان لشکرکشی هلاکو خان به ایران به جز قسمت امیرنشین این قلعه مابقی آن به طور کامل تخریب شد. هیچ گزارشی از حمله نظامی به این قلعه وجود ندارد. طبق گزارش پیتر وایلی که در سال 1967 میلادی قلعه را بررسی کرده بود، مؤمن آباد در آن زمان بر بالای تپه ای در نزدیکی روستایی به نام «نصرآباد» قرار داشت. ارتفاع قلعه نسبت به آن روستا ۴۰۰ متر و نسبت به سطح دریا ۲۴۷۰ متر بود. ابعاد قلعه فقط پس از رسیدن به نزدیکی دروازه آن قابل مشاهده است. پلان قلعه به صورت U-شکل و به طول نزدیک به ۳۰۰ متر است که بخش های آن بر بالای سه تپه متصل به هم قرار گرفته اند. محوطه غربی قلعه تا حدودی مسطح تر است و احتمالاً به عنوان مسجد به کار می رفته است. محوطه شرقی قلعه که بزرگتر است محل زندگی ساکنان قلعه بوده است. این دو محوطه توسط مسیری باریک و طویل به هم متصل هستند که در وسط آن، یعنی بالای تپه مرکزی، قسمت امیرنشین قلعه قرار دارد که تا حد زیادی سالم باقی مانده است. در بخش های مختلف قلعه آب انبارها، اتاق ها برای ذخایر آذوقه و معابر زیرزمینی متعدد دیده می شود. دو تونل زیرمینی قلعه را به چشمه هایی در دو کیلومتری شمال قلعه هدایت می کنند.
منابع:
- فرمانداری درمیان
- birland.ir
- fa.wikipedia.org
