مسجد جامع خوسف یادگاری از دوران تیموری-صفوی است که شکوفایی معماری اسلامی با شیوه و اسلوب خاص؛ گویای سبکی از معماری ایران است که مانند آن به ندرت پیدا می شود. به لحاظ فرم ویژه معماری و عناصر به کار رفته در مسجد جامع خوسف در بخش های مختلف، کارکرد فضاها، ویژگی و تقارن در بنا و همچنین وجود تزئینات گوناگون در آن، به کارگیری انواع روش های مختلف معماری زمانی و به جهت قرائن و شواهدی که در آن وجود دارد این بنا را می توان به دوره تیموری نسبت داد البته کلنگ احداث این مسجد قبل از دوره مزبور به زمین زده شده بود. مسجد دارای کتیبه های متعددی از شاعرن بلند پایه خوسفی مانند ابن حسام بوده که متاسفانه در حال حاضر هیچ کدام از آنها موجود نیست و احتمالا به سرقت رفته است. طبق بررسی های انجام شده مصالح به کار رفته در بنا آجر، گچ، آهک و خشت خام بوده است. این مسجد دارای سر در ورودی بلند با تاق جناغی و تزئینات رسمی بندی، صحن، شبستان زمستانی به نامهای ملاعلی اکبر و حاج عبدالخالق، یک شبستان تابستانی و شبستانهای مهتابی و خلیلان است و از مناطق دیدنی خوسف می باشد. ورودی بنا و شبستانهای مهتابی و خلیلان در دوره های معاصر باسازی شده اند. در جریان مرمت شبستان مسجد، بقایا و آثار مربوط به دو دوره مختلف مشاهده شده است. ساخت اصلی این بنا مربوط به قرون اولیه اسلامی (قرن ۲و۳ ﻫ.ق) می باشد. این مسجد که در حال حاضر زیر نظر اداره اوقاف شهرستان بیرجند اداره می شود تا به حال یکبار توسط اداره مزبور تعمیر شده است.
فضاهای مسجد
- شبستان خلیلان: این شبستان دارای سه ستون کامل با جرز قوی در وسط و به فرم چهار ضلعی است که نه نیم ستون در کنج دیوارها آنرا احاطه کرده است، این شبستان دارای محرابی بوده که در حال حاضر جای آن را پنجره گرفته است، همچنین سه طاق بلند شبیه به هم با سقف هلالی که تمامی آنها در کتیبه دور قرار گرفته در این شبستان تعبیه شده است، در این داخل این شبستان سنگ خارائی نصب بوده که به سنگ مراد معروف بوده است.
- شبستان ملا علی: این شبستان دارای نه ستون چهار ضلعی قطور است که دارای دو بادگیر بوده است، طاق نمای اصلی این شبستان شامل چند پله و طاقچه است که احتمالا از آن جهت منبر استفاده می شده است.
- فضای ستوندار جنوبی: این شبستان تابستانی و دارای پنج ستون است. طاق و گنبد سقف آن به چند قسمت تقسیم می شود، شبستان دارای محرابی است که ۳۰ سانتی متر از زمین پایین تر و به صورت ساده ساخته شده است.
- شبستان حاج عبدالخالق: این شبستان مانند شبستان ملا علی اکبر دارای ستونهایی با فرم چهار ضلعی است، همچنین داری محرابی است که یک طرف آن پله تعبیه شده احتمالا جهت استفاده منبر؛ سکوها در بخش فوقانی تشکیل یک طاقچه را داده است. دارای دو محراب است که احتمالا یکی از محراب ها به طرف بیت المقدس و احترام به قبله اول مسلمانان است.
منابع:
- niksalehi.com
- fa.wikipedia.org
- shabestan.ir
