قلعه رستم خوسف که یکی از مناطق دیدنی خوسف محسوب می شود در روستای گنج قرار دارد. این قلعه بر روی تپه ای رفیع که بر جلگه خوسف و دشت ماژان مشرف است، واقع شده و از قلعه های اصلی اسماعیلیان قهستان می باشد که ساخت ابتدایی آن به دوره ساسانیان مربوط می شود و بعدها توسط اسماعیلیان قلعه بازسازی و مورد استفاده مجدد قرار گرفته است. در برخی متون قلعه رستم بعنوان قلعه دختر نیز نامیده شده است. در هنگام بازدید از این قلعه، بعد از بالا رفتن از تپه بلندی، وارد قلعه بزرگی می شوید که ۶ تالار، ۵ برج برای دیده بانی، چاهی عمیق و آب انباری قدیمی دارد. چون این قلعه در محلی واقع شده که دسترسی به آن آسان نبوده، لذا آسیب کمتری متوجه برخی از فضاهای آن شده است.
آثار بناهای قلعه در محدوده ای به طول حدود ۴۰۰ متر و عرض ۱۰۰ متر قابل مشاهده است. ارتفاع محل قلعه حدود ۲۱۱۰ متر از سطح دریا است و با پای کوه بیش از ۳۰۰ متر و با دشت خوسف بیش از ۷۰۰ متر اختلاف ارتفاع دارد. موقعیت استراتژیکی قلعه به گونه ای است که محدوده ای حدود ۲۷۰ درجه از شمال تا جنوب شرق از دشت خوسف تا جلگه ماژان را می توان زیر پوشش داشت و حرکت هر جنبنده ای را زیر نظر گرفت. در سمت شرق قلعه ارتفاعات کوه ریچ قرار دارد که غیرقابل نفوذ است. دیواره های کوه از جهات مختلف به دلیل مسیر‌های پرتگاهی غیرقابل نفوذ است و تنها راه دسترسی که به سختی می توان به قلعه رسید از زاویه شرقی است که با ساخت پلکان میسر شده است. موقعیت استراتژیکی این قلعه زمانی بیشتر نمایان می شود که بدانیم در سده های قبل خوسف یکی از مناطق اصلی و توسعه یافته قهستان بوده است.
بناهای قلعه
بناهای باقی مانده از قلعه شامل مجموعه ای از برج ها، تالارها، بناهای پراکنده اطراف دامنه های کوه، پله های دسترسی، آب انبار‌ها و چاه وسط قلعه است. بناها بیشتر از سنگ های واریزه ای کوه که در منطقه فراوان است، ساخته شده اند. مقادیر فراوانی خشت های پخته (آجر) در محدوده قلعه دیده می شود که نشان می دهد بعضی از بناها با آجر ساخته شده اند.
برج ها
در حال حاضر هفت برج نگهبانی در سمت شمال و غرب قابل مشاهده است و آثاری از یک برج نیز در سمت شرق می توان مشاهده کرد. بطور حتم برج های دیگری بویژه در سمت جنوب نیز وجود داشته که تخریب شده اند. در سمت شمال برج ها در دو سطح متفاوت قرار دارند، دو برج مدور در بالاترین قسمت و سه برج در سطحی پایین تر قرار دارند و در واقع برج های بالاتر خود مسلط بر برج های پایین تر بوده اند. برج ها کاملا از سنگ با ملات ساروج ساخته شده و حالتی مدور دارند. برج ها با ظرافت تمام با استفاده از سنگ حالتی مدور به خود گرفته اند. سه برج پایینی سمت شمال، سه برج سمت غرب مسلط بر منطقه خوسف، سه برج سمت شمال و یک برج دیگر که در پله بالاتری نسبت به سه برج اول قرار دارند.
تالارها
فضاهای زیر زمینی متعددی در محدوده قلعه قابل مشاهده است که مهمترین آنها هفت تالار کشیده در سمت غرب و بر بالای دیواره غربی در کنار برج های سمت غرب است. این تالارها حدود هفت متر طول و حدود سه متر عرض دارند. مصالح اصلی ساخت تالارها سنگ است و تنها در محل اتصال دیوار به سقف یک ردیف از خشت ها پخته شده قرار گرفته است. سقف ها حالت مدور ندارند و به حالتی جناغی پوشیده شده اند. تالارها بصورت تالار‌های موازی در کنار هم هستند و در ورودی آنها از سمت دیواره بوده و به نظر می رسد حداقل بعضی از آنها از طرف مقابل نیز در ورودی داشته اند.
آب انبار
آب انبار اصلی مجموعه فضایی مکعب مستطیلی با ابعادی حدود سیزده در شش متر با عمق حدود هشت متر است که می تواند حجمی بیش از ششصد مترمکعب یعنی بیش از ششصد هزار لیتر آب را در خود جای دهد. دیواره های آب انبار از سنگ با ملات ساروج است که با پوششی روی آنها پوشیده شده است. در ساخت آب انبار سعی شده بیشتر استفاده از فضا‌ها صورت گیرد، بطوری که در بخشی از دیواره تورفتگی هایی وجود دارد که برای استحکام و ایجاد فضای بیشتر بوده است. آب انبار در محلی ساخت شده که دیواره ها از سه جهت به دیواره ای کوه تکیه دارند و تنها از سمت جنوب دیواره آزاد است. آب انبار در دره ای قرار دارد که آبی که از دامنه کوه به پایین سرازیر شده، در آن جمع شود. محل های کوچک و بزرگ دیگری هم قابل مشاهده هستند که احتمال دارد آب انبار بوده باشند.
چاه میان قلعه
در قسمت مرکزی قلعه چاهی قابل مشاهده است. در قسمت های مختلف مسیر دسترسی به قلعه پله هایی برای دسترسی به بالای کوه و محل قلعه ساخته شده است. پله های قلعه از سنگ ساخته شده اند و با حالتی زیگزاگی بالا می روند.
اتاقک و دیوار‌های اطراف کوه
علاوه بر بنای اصلی قلعه که در بالاترین نقطه کوه قرار دارد در دور تا دور قلعه دیوار‌ها متعددی باقی مانده است. در سرتاسر محدوده قلعه آجرها را می توان مشاهده کرد و قطعات متعددی از سفال و سفال های رنگ شده را می توان پیدا کرد.
مسیر دسترسی
برای دسترسی به این قلعه باید از میدان اصلی خوسف به سمت غرب و بعد از طی حدود ۸ کیلومتر به سمت راست پیچید و مسیر را مستقیم به سمت کوه "ریچ" ادامه داد. در حال حاضر تمام این ۱۵ کیلومتر خاکی است که ۸ کیلومتر اول مناسب است ولی ۷ کیلومتر بعدی چون کم رفت و آمد هست، چندان مناسب نیست. در انتهای مسیر به روستای کوچک "گنج" می رسیم.
منابع:
- fa.wikipedia.org
- niksalehi.com
- eghamat24.com
- isna.ir
