قلعه ایرج که افراد محلی به آن «قلعه گبری» می گویند، بزرگ ترین قلعه خشت خام در استان تهران شناخته می شود، قلعه ای با ارتفاع بیش از پانزده متر که آثار کشف شده از این قلعه کهنسال و شگرف نشانگر قدمتی بیش از سه هزار سال هستند. این قلعه از نظر زمانی هزار سال قبل از به دنیا آمدن حضرت مسیح (ع) و حدود هزار و پانصد سال قبل از تولد پیامبر اسلام (ص) بنا شده است.
ویژگیهای معماری
طول اين قلعه يك هزار و دویست و چهارده متر و عرض آن يك هزار و صد و پنجاه متر است كه در ضلع شمالي ۳۴ برج، ضلع جنوبي ۴۲ برج و بر روي اضلاع شرقي و غربي ۳۶ برج وجود داشته و امروز اثري از اين برج ها ديده نمي شود. میان بازه هر دو برج با چهار تاق نما تزئین شده که این تاق نما در برخی بخش ها به گونه دو سطحی است. اين قلعه با مساحت يكصد هكتار به صورت مستطيل كامل بوده و از چهار دروازه جنوبي، شمالي، غربي و شرقي تشكيل شده كه امروزه از چهار دروازه آن، تنها دروازه اصلی باقی مانده است. دروازه شمالي بطوركامل در مقابل قله دماوند قرار گرفته به طوري كه اگر از جنوب به آن دروازه شمالي نگاه كنيد قله دماوند مانند قاب عكسي زيبا درميان دروازه شمالي خود نمايي مي كند. ديواره هاي اين قلعه كه از خشت خام و گل درست شده تا ۲۵ متر ارتفاع داشته كه هم اكنون بيشترين ارتفاع اين ديواره ها كه بر اثر فرسايش آبي و بادي تخريب شده ۱۶ متر است، ضخامت ديواره ها در برخي از مناطق قلعه بين ۱۷ تا ۲۲ متر بوده به طوري كه در برخي از ديواره ها حفره هايي احداث شده بوده كه ارابه هاي جنگي از داخل آن عبور مي كرد و در مرمت هاي صورت گرفته در ديواره شرقي برخي از اين اتاقك ها بازسازي شده است. دورتا دور قلعه خندق هايي به عرض ۳۰ متر و عمق ۸ متر حفر شده بود كه قلعه را از هجوم دشمنان حفظ مي كرد، در داخل قلعه قصري بوده كه امروز از آن هيچ اثري باقي نمانده است، چرا كه از اراضي داخل اين قلعه به منظور كشت انواع محصولات كشاورزي استفاده مي شود. جمعیتی بین ۲۰۰۰ تا ۶۰۰۰ نفر می توانست در دیوارها جای بگیرد. با وجود این تمرکز قوی معماری بر روی دیوارها، هیچ فضای دائمی در محوطه داخلی وجود نداشته است. این قلعه که به بزرگترین قلعه خشتی و گلی دفاعی ایران معروف است، درون دیوارهای کلفت دژ راهروهایی پیش بینی شده که برجک های دیده بانی را به هم پیوند می داده است، در پهنه بیرونی دژ نیز سنگرهایی قرار دارد.
بررسی های تاریخی
ژان دیولافوا و کلایس، باستان شناسان اروپایی در باره قلع ایرج تحقیق کرده اند و کلایس در مورد این قلعه آورده است که درازای شمالی-جنوبی قلعه ایرج ۱۲۱۴ متر و پهنای خاوری-باختری آن ۱۱۵۰ متر است که با هیچ یک از قلعه های خشتی و تاریخی جهان قابل مقایسه نیست. به باور عموم، قلعه ایرج همان دژ وارنا است که در وندیداد نام آن آمده است. اعتمادالسلطنه در کتاب مرآت البلدان و جرج کرزن در سفرنامه خود قلعهٔ چهارگوش ایرج را با دژ وارنا که در اوستا آمده برابر دانسته اند. همچنین چون ایرج نام فرزند فریدون بوده است احتمال این که قلعه ایرج همان وارنا باشد زیاد است. با اینکه مطالعات باستان شناسی نشان می دهد که این قلعه احتمالاً در دهه های پایانی قرن چهارم میلادی یا ربع اول قرن ۵ میلادی ساخته شده است، سفال های دوره ساسانی و سایر آثار کشف شده حاکی از آن است که در دوره ساسانی این قلعه مورد استفاده بوده و در همان دوره نیز رها شده است. عملکرد این ساختمان قبلاً به عنوان یک شهر، یک قلعه نظامی یا یک باغ شکار برای شکار سلطنتی یا یک عملکرد ممتاز دیگر توصیف شده است.
مکانهای مشابه
قلعه ایرج بزرگترین استحکام دائمی قبل از دوران معاصر و غیر شهری در جنوب غربی آسیا، اروپا و آفریقا است. سایر ساختارهای نظامی مشابه بسیار بزرگ، زادیان افغانستان امروزی و اردوگاه محاصره اولیه ساسانیان در هترا، عراق امروزی است. طرح کلی قلعه ایرج، یعنی استحکامات عظیم و فضای داخلی خالی گسترده، شبیه به پایگاه های نظامی ساسانی مانند قلعه پل گنبد در دشت گرگان و تورپاخ قلعه در نزدیکی دربند است. نمونه دیگر، قلعه خرابه در نزدیکی دیوار بزرگ گرگان است که دو ردیف مرتب چادرها با راهروهای گسترده در بین آنها بوده‌ا ست که نشانگر نقش مشابه محوطه داخلی در سایر پایگاه ها است. ساختار مشابه دیگر اواخر قرن سوم قبل از میلاد آخاچان قلعه در خوارزم است.
موقعیت مکانی
قلعه ایرج در شهرستان پیشوا، دهستان بهنام و و در نزدیکی روستای عسگرآباد عباسی (ضلع شمالی بزرگراه شهدای پرواز پیشوا-ورامین) جای گرفته است.
منابع:
- irna.ir
- fa.wikipedia.org
- tasnimnews.com
