رباط کریم به دلیل واقع شدن بر سر راه "جاده ابریشم" و راه زیارتی "خراسان به بغداد" از قدیم الایام دارای اهمیت و توجه بوده است و از این رو کهن ترین و بی نظیرترین کاروانسراهای ایران در این منطقه ساخته شده است. از این میان کاروانسرای حاج کمال یا فتحعلیشاهی مورد توجه گردشگران و علاقمندان به میراث فرهنگی قرار دارد. این کاروانسرا توسط حاج کمال در دوره فتحعلیشاه قاجار در سال ۱۲۴۵ ه ق ساخته شده است. برخی معتقدند این کاروانسرا توسط حاج کمال وقف شده بود و قافله ها هزینه ای برای اقامت در آن نمی پرداختند.
معماری
ساختمان کاروانسرا حدود ۳۴۰۰ مترمربع است که ۲۴۰۰ متر مربع از آن زیربنا و ۱۰۰۰ متر مربع بقیه را صحن کاروانسرا تشکیل می دهد. در هر ضلع رو به صحن کاروانسرا، در گرداگرد آن اتاق های متعدد متصل به هم با ایوان ها و فرش اندازهایی برای اقامت مسافرین بوده است. فضای ورودی (شامل؛ جلوخان، درگاه ورودی، هشتی ورودی، راهرو ورودی)، حیاط مرکزی، ایوانها و رواقها، اتاقها، باراندازها و اصطبل این مجموعه را تشکیل داده اند.
فضای ورودی این کاروانسرا در ضلع شمال شرقی بنا قرار گرفته و شامل یک جلو خان و تعدادی طاق نما در اطراف آن می باشد. پلان فضای ورودی نسبت به کل مجموعه دارای یک زاویه و انحراف در جهت شمال غربی به جنوب شرقی است. در ضلع جنوبی جلو خان، سردر ورودی کاروانسرا شامل یک دهانه طاق بزرگ که دو طاق نما و نقوش تزئینی در دو جانب آن قرار گرفته دیده می شود. قسمت های مختلف این سردر، با تزئینات آجری و کاربندی تزئین شده است. در دو جانب طاق ورودی دو سکوی آجری ساخته شده و درگاه ورودی شامل یک سنگ نعل درگاه با قوس تزئینی کلیل و یک درب چوبی بزرگ با گل میخ های تزئینی و دو کوبه به صورت دستگیره می باشد. در قسمت فوقانی درگاه در یک قاب مستطیل شکل کتیبه ای سنگی که از آن به عنوان کتیبه وقفنامه یاد می شود به چشم می خورد. بعد از درگاه ورودی یک فضای هشتی وجود دارد که در ضلع شرقی آن اتاق نگهبانی قرار گرفته و راهروی ضلع غربی آن با یک زاویه امکان دسترسی به فضای داخلی کاروانسرا را مهیا می سازد.
حیاط کاروانسرا به شکل چهارگوش و به صورت مستطیل است که در گرداگرد آن دو ایوان و هجده اتاق و چهار ورودی به فضاهای پشت اتاق ها در چهار ضلع حیاط وجود دارد. ایوان جلوی اتاق ها به طرز مناسبی ساخته شده که مسافرین می توانستند در فصول گرم از آن استفاده کنند. ایوان ها در این بنا شامل، ایوان شمال غربی با عملکرد راهروی ورودی و ایوان جنوب شرقی بعنوان شاه نشین می باشد که این ایوان به صورت دو طبقه با فضاهای جانبی ساخته شده است. اتاق ها دارای ایوان ورودی (صفه) با طاقچه ها، پنجره ها و تزئینات مختلف آجری در قسمت داخلی و لچکی های ایوان می باشد. صفه ها دارای سه پله با پوشش سنگی هستند. فضای داخلی اتاق ها دارای یک بخاری و طاقچه های متعدد است. اتاق های دو جانب ایوان ها که تعداد آنها به هشت عدد می رسد از نظر ابعاد و اندازه تقریباً به صورت قرینه می باشند ولی اتاق هایی که در امتداد طولی حیاط قرار گرفته اند و تعداد آنها در هر طرف به شش عدد می رسد دارای تفاوت هایی از نظر ابعاد و اندازه می باشند، به طوری که اتاق های ضلع جنوب غربی دارای طول بیشتر از اتاق های ضلع مقابل آن هستند. ضمناً در ردیف اتاق های طولی حیاط، اتاق مرکزی که دو اتاق در طرفین ان قرار گرفته کمی بزرگتر ساخته شده است. علاوه بر اتاقهای اطراف حیاط چهار اتاق در راهروی ورودی باراندازها و دو اتاق درهشتی و راهرو فضای ورودی وجود دارد.
در سه ضلع حیاط مرکزی و پشت اتاق ها رو به حیاط چهار بارانداز وجود دارد که راه ورودی به آنها از طریق دالان هایی است که به صورت یک دهانه طاق کم عرض در چهارگوش حیاط و در امتداد ایوان اتاق های طولی قراردارد. همچنین یک اصطبل در ضلع شمال غربی کاروانسرا، در راهرو ورودی مقابل هشتی وجود دارد. مجموعا ۵ بارانداز (سالن یا اسطبل) در پشت اطاقهای حیاط مرکزی کاروانسرای رباط کریم (حاج کمال، فتحعلیشاهی) وجود دارد که راه دسترسی به آنها از طریق ورودی هایی که چهار کنج حیاط قرار دارد، میّسر است.
کتیبه سنگی
کتیبه سنگی کاروانسرای حاج کمال به خط نستعلیق زیبا به روی یک سنگ مرمر کرم رنگ در ابعاد ۱۰×۳۹×۷۷ به شرح ذیل حکاکی شده است؛ (هوالوقف علی ضمائر) «بسم لله خیر اسماء و بعد بر واقفان مواقف قربات و طالبان مطالب خیرات مخفی و مستور نماناد که هرکسی را در ایندار دنیا تخم عمل بباید به جهت درویدن آنرا به مضمون الدّنیا مزرعه الاخره، الا بد لهذا توفیق رفیق عالیجاه رفیع جایگاه حاجی الحرمین الشرفین الکهف الحاج حاجی کمال گردیده پس وقف مؤید و حبس مخلّه ملّی اثنا عشری نموده همگی و تمامی کلّ شش دانگ یکباب کاروانسرای جدید احداثی خود را که واقع است در قریه رباط کریم که بعد از فوت جنت مکان حاجی کمال به واسطه الحرمین الشرفین حاجی محمد علی اتمام تمّت یافت بر کافه مترودین و شیعیان اثنی عشری مشروط بر اینکه احدی را منع از منزل نمودن ذهاب و ایاب ننمایند وقفاً عاماً صحیحاً شرعاً من حیث لایباع ولا یوهب ئلا یرهن ولا یوجر پس هرکس رباط مزبور را بیع کند یا اجاره بدهد و یا سنگ وقفنامچه را پنهان کند بهر قسمی که باشد به لعنت خدا و نفرین رسول گرفتار شود و کان ذلک فی سنه ۱۲۴۵».
مرمت
کاروانسرای حاج کمال پس از افول دوران کاروان ها، مدتی به عنوان پاسگاه ژاندارمری و سپس محل اسکان افراد محلی بود. این کاروانسرا مدتی نیز به عنوان فضای ورزشی در اختیار تربیت بدنی قرار داشت. در سال ۱۳۷۹ کاروانسرا به میراث فرهنگی تحویل و مدتی انبار چوب درختان شمشاد بود. در فرودین ماه ۱۳۸۸ عملیات مرمت آن آغاز گردید و در حال حاضر کاروانسرای حاج کمال اداره میراث فرهنگی شهرستان رباط کریم می باشد.
موقعیت مکانی
شهر رباط کریم، بلوار امام خمینی، انتهای خیابان مصلی، بلوار شهید سید مجتبی کمالی، روبروی مسجد جامع
منابع:
- شهرداری رباط کریم
- wikikhair.org
