قلعه سنگی رباط کریم

متن کامل: قلعه سنگی رباط کریم

يکي از مهمترين آثار تاريخي شهرستان رباط کريم که بسيار هم ديدني و با شکوه است قلعه سنگي نام دارد که دراين شهرستان و تقاطع اتوبان تهران ساوه واقع شده است. بناي قلعه سنگي در تقاطع مسير اتوبان تهران ساوه و جاده قديم ساوه از يادگارهاي بسيار شاخص و ارزشمند معماري ايران قلمداد مي شود که امروزه ديوارهاي عظيم و سنگي آن در جنوب شهر جديد پرند تنها بناي کهن و باشکوهي است که در اين منطقه خودنمايي مي کند. اين بنا به عنوان قلعه حكومتي از روزگاران کهن به دلايل گوناگون همچون اقتصاد، شرایط نظامي، جغرافيايي و مذهبي شکل گرفته و در ادوار مختلف به تدريج گسترش يافته است. با توجه به معماري، آثار و شواهد تاريخي بدست آمده از عمليات پژوهشي و باستان شناسي، به احتمال زياد زمان احداث آن به دوران آل بويه باز مي گردد. از شاخصه هاي مهم اين بنا عمارت مرکزي يا حاکم نشين است که با توجه به معماري متفاوت آن که الهام گرفته از معماري دوران ساساني است و وجود شواهد و آثار تاريخي به دست آمده از اين عمارت و زيرزمين مدفون آن، زمان شكل گيري متفاوتي با دوره آل بويه داشته و منسوب به تاريخ پيش از اسلام بوده كه اهميت اين قلعه تاريخي را صد چندان كرده است.

با توجه به سهولت تهيه مصالح، اکثر بناهاي تاريخي كهن با خشت خام ساخته شده اند، پس از آن بناهاي آجري که با زحمت بيشتري نسبت به بناهاي خشتي ساخته شده، در نهايت احداث بناهاي سنگي بوده که علاوه بر سختي کار، پرهزينه هم بوده است. بناهاي سنگي که به علت شرايط منطقه، ناامني، ضرورت استحکام و پايداري زياد در جنگ ها ساخته مي شده بسيار پر زحمت و مشقت بار بوده، استخراج سنگ براي ساخت اين بناي عظيم با ابزار و آلات ساده بصورت دستي و حمل اين سنگ ها توسط چهارپايان انجام مي شده است. لذا ساخت بنا با سنگ سال هاي متمادي به طول مي انجاميد و احداث بناي قلعه سنگي بيش از دويست سال تخمين زده شده است. بديهي است در کشور پهناوري مانند ايران کهن، ساخت بناهاي سنگي بسيار محدود بوده و از ميان بناهاي سنگي احداث شده، محدود بناهايي پابرجا مانده است. به همين دليل حفاظت و مرمت از بناي تاريخي سنگي به منظور حفظ هويت ملي و معماري اسلامي در كشور بسيار ضرورت مي يابد. پلان این قلعه به سبک بناهای متداول دوران اسلامی، به صورت چهار ایوانی و بایک حیاط مرکزی است. در بازدید از این قلعه متوجه ۴ برج مدور که قطر هریک ۵ متر است خواهید شد. ضمنا در درون این قلعه یک چاه آب به عمق ۴۰ متر و یک آب انبار وجود دارد. در اضلاع چهارگانه قلعه، چهار اتاق مربع شکل باسقف گنبدی بسیارعالی از نظر معماری قرار گرفته و ۳ نیم برج در میان دیوارهای ضلع شرقی،غربی و شمالی به استحکام دیوارهای این قلعه کمک کرده است.

«ماکسیم سیرو» در کتاب «کاروانسراهای ایران» آن را از ابنیه دوران پیش از سلجوقی می داند و طبق نوشته او کهن ترین کاروانسرای فلات ایران نزدیک رباط کریم و در کنار دشت آباد و حاصلخیز شهریار قرار دارد. دیوار ضخیم کاروانسرای رباط کریم ارتفاعی معادل دو برابر ارتفاع ساختمانهایی را دارد که در داخل کاروانسرا ساخته شده اند. طرح بنا بسیار ساده و شامل تعدادی اتاق است که درهای آنها بطرف حیاط مرکزی باز می شود. در سه طرف حیاط مرکزی سه ایوان وجود دارد که عرض این ایوانها حدود پنج متر می باشد. طرح ساختمان این بنا به طرح مسجد جامع ساوه شباهت دارد . این مسجد در فاصله تقریبی پنجاه کیلومتری از کاروانسرا قرار گرفته، در مسجد جامع در دوران صفوی تغییرات جزئی انجام گرفته و تنها اختلاف مسجد جامع ساوه با این قلعه در این است که در بنای سنگی فضای خالی گوشه ها را با اتاق گنبد داری پر کرده اند.

تزئینات قطاربندی بالای بدنه بیرونی دیوارها (که نقش آبچکان داشته اند و بخش اندکی از آن در قسمتی از دیوار شمالی موجود است و شاید تنها تزئینات باقیمانده در این بنا باشد) جملگی نشان از طرحی از پیش فکر شده برای احداث بنایی با الگوی چهار ایوانی و به منظور کاربردی خاص است. با توجه به وسعت دشت های حاصلخیز منطقه، این فرض بیشتر تقویت می شود که از این مکان در دوران آبادانی به عنوان جایگاه رتق و فتق امور حکومتی در منطقه شهریار استفاده می شد. تا دوره قاجاریه ذکری از رباط کریم و کاروانسرای سنگی آن نیامده است. در این دوره، به ظاهر رباط کریم رونق بیشتری می یابد.

اسرار قلعه ‌سنگی رباط کریم
این قلعه‌ سنگی دارای کوره های ذوبِ فلز است و خاکسترهای رنگی‌ که هرگز از بنا خارج نمی ‌شدند و ۲۳ اسکلت زن و کودک و مردی که به ‌طرز فاجعه‌ آمیزی به قتل رسیده اند. این قلعه ۲۴ حجره دارد. در آن شیشه‌ هایی کوچک و ظریف پیدا شده. که همه نشان می ‌دهد در این قلعه عملیات سری انجام می ‌شده است. هر چند مردم، این قلعه را کاروانسرای بین‌‌ راهی می ‌دانستند اما کاوش باستان ‌شناسان ورق را برگرداند. نخستین کشف در ضلع شمالی قلعه بود. درست کنار یک سکو و حفره‌ ای عمیق اسکلت مردی میانسال پیدا شد که طاق‌ باز دفن شده بود. مرد را در حد فاصل دیوار و کوره‌ ای چپانده بودند. پنهان در لایه‌ ضخیمی از خاکستر، خاکسترها مرد را فسیل کرده بودند. موی او هم حتی باقی مانده بود با چانه‌ ای شکسته و صورتی سوخته و گیجگاهش خُردشده بود. کنار همان مرد اسکلت دوم پیدا شد. استخوان لگن یک زن، زنی جوان که صورت نداشت. سنش معلوم نبود. سرش را که با شمشیر زده بودند هرگز به دست نیامد. پیدا کردن اسکلت‌ ها تمامی ‌نداشت. بعد گور دیگری به دست آمد که دو اسکلت روی هم دفن شده بودند. اسلکت اول به پهلوی چپ رو به جنوب. اسکلت دوم اما دمر افتاده روی اسکلت اول. آنها دو مرد جوان بین ۲۵ تا ۳۰ ساله بودند. بعد سه فرد در یک گور. دو مرد و یک زن. سنشان بین ۱۵ تا ۱۶ سال. اسکلت ‌ها را یکی یکی از دل خاک بیرون کشیدند تا به ۲۴ عدد رسیدند. باستان ‌شناسان اما با توجه به حفاری‌ های غیرمجاز و اتفاقاتی که در هشتصد سال عمر قلعه گذشته حدس می ‌زنند تعداد کشته‌ ها بسیار بیش از اینها بوده. آنها می‌ گویند شاید این قتل‌ ها به دوره‌ مغول برمی ‌گردد و این جنایت جز از دست مغولان برنمی ‌آمده است.

مشاهدات هزاران احتمال دیگر را هم در بر می ‌گرفت. این را هم که آنجا یک‌ سری لوازم و ابزار پزشکی به دست آمده نباید فراموش کرد. آیا اینها طعمه‌ آزمایش‌ های پزشکی بودند؟ آیا آنها از اسراری خبر داشتند که اگر به بیرونِ قلعه درز می ‌کرد، دردسرساز می ‌شد؟ یا جاسوس بودند؟ افزون بر اسکلت ‌ها، لایه ‌های خاکستر رنگی در این بنا به دست آمد. سفید، خاکستری، سیاه و قهوه‌ ای. خاکسترهایی که هرگز در هیچ دوره‌ ای از قلعه‌ سنگی خارج نشدند. از این خاکسترها، هشتصد نمونه به «مرکز پژوهش‌ های شیمی و مهندسی شیمی ایران» فرستاده شد تا شاید راهگشایی برای معماهای قلعه باشد. «تکنیک‌ های جذب اتمی» یکی از روش‌ های شناسایی این خاکسترها بود؛ «تتراتیل» و «تتراتیل سرب» به‌ دست‌آمده که برای احیای ماده ‌ای به نام «تیتانیوم» بوده. ماده ‌ای که به گفته‌ کارشناسان شیمی برای تهیه‌ لاستیک مصنوعیِ «راکتورهای هسته ‌ای» به کار می ‌رود؛ ماده ‌ای خنک‌ کننده برای سیم ‌های تولید نیرو و رادیواکتیو برای مطالعات ردیابی و پزشکی که عامل انتقال گرما در ژنراتورهای برقیِ نیروی خورشیدی می‌ شود؛ ماده ‌ای که برای سنتز داروها و رنگ ‌ها هم کاربرد دارد. خاکسترهای رنگی اما نشان از ضرب سکه هم دارند. هرچند حتی یک سکه هم در کاوش ‌های باستان ‌شناسی به دست نیامده اما آزمایش ‌ها نشان از موادی دارد که آن زمان برای تولید سکه استفاده می ‌شد. احتمال می ‌رود که آن زمان حکومت مرکزی از اساس این قلعه را ساخته که در آن ضرب سکه انجام شود.

ابزارها و گوی‌ های سنگی هم دیگر یافته ‌های این محوطه بودند. گوی‌ هایی با رنگ‌ های قرمز اُخرایی و سبز، با زائده ‌ای که احتمالاً برای سهولت در دست گرفتن آن بوده است. این گوی ‌ها شبیه باطل ‌کننده‌ های طلسمی هستند که مغولان در هنگام جنگ استفاده می ‌کردند. در میان اشیای سنگی بقایایی هم از ظروف سنگی بسیار منحصر به ‌فردی کشف شد. این ظروف سوراخ‌ هایی با فاصله‌ های منظم داشتند که داخل این سوراخ‌ ها با رسوبات فلزی پر شده بود. در این میان ابزار فلزی و شیشه‌ ای هم به دست آمدند. این اشیای شیشه ‌ای سبز و قهوه ‌ای و مشکی هستند. حلقه‌ هایی هم در میان اشیای شیشه ‌ای وجود دارند که درست شبیه النگو یا دستبند تزئینی هستند. سُرمه‌ دان و عطر دان هم در میانشان پیدا شده است.

در طول مدت حیات قلعه‌ سنگی و تاریخ تخمینی هشتصد ساله‌ آن و یا بیشتر، جهانگردان، سیاحان و جغرافی ‌دانان و تاریخ‌ نویسانی که سه‌ چهار قرن اخیر به شهرهای مرکزی ایران به ‌خصوص نواحی ری و قزوین و ساوه سفر کرده ‌اند، در نوشته های خود یادی از آن نکرده‌ اند. به نظر می ‌رسد این قلعه چنان دور از مسیرهای رفت‌ و آمد آن روزگار بوده که تنها کسانی که راهشان منحرف شده همچون «رابرت هیلن» و «ولفرام کلاریس» قلعه‌ سنگی را دیده‌ اند. آنها هم قلعه‌ سنگی را کاروانسرا نامیده و قدمت آن را تا ساسانیان گفته ‌اند. این سیاحان هم شاید تنها نامی از قلعه شنیده بودند و حتی کاربری آنرا نمی ‌دانستند. چون هیچ اثری از نگهداری اسب و شتر و معماری مربوط به کاروانسرا در قلعه به دست نیامده است.

موقعیت مکانی
شهرستان رباط کریم، بخش مرکزی، دهستان امامزاده ابوطالب، ضلع شرقی خیابان شهرک پرند. قلعه‌ سنگی در تقاطع مسیر اتوبان تهران ـ ساوه و نزدیک ورودی شهر پرند قرار دارد. این قلعه در فاصله ۳۵ کیلومتری جنوب غربی تهران در کنار جاده تهران-ساوه قرار دارد.

منابع: