مسجد جامع دماوند در شرق شهر دماوند مشرف به شهر در ارتفاع حدود دو هزار متری از سطح دریا، روی مسجدی قدیمی ساخته شده است. این مسجد از سمت شمال، غرب و جنوب به خیابان و از سمت شرق به منازل مسکونی منتهی می شود. با توجه به اسناد تاریخی، به نظر می رسد که مسجد جامع دماوند در دوران حکومت سلجوقیان ساخته شده باشد، ولی در این میان هستند برخی از کارشناسان و باستان شناسانی که نظری غیر از این داشته و بر این باورند که قدمت واقعی مسجد جامع، بیش از این است و احتمالا قبل از سلجوقیان ساخته شده است. البته برخی معتقد هستند که احتمالا بنای نخستین مسجد، آتشکده ای کهن بوده که بعدها به مسجد تغییر یافته است؛ چرا که در بسیاری از سرزمین هایی که اسلام در آنها وارد شد، با تغییر مکان های مذهبی شان مواجه شده و این اماکن به مسجد تغییر یافته اند.
معماری
به طور کلی می توان مسجد جامع عتیق دماوند را در عین سادگی مسجدی باشکوه و از نوع مساجد شبستانی دانست. سازندگان بنای نخستین این مسجد را به گونه‌ای ساخته بودند که اتاق هایی در سه جهت آن را فرا گرفته بود. با توجه به معماری مناره، سرستون ها، تزئینات انجام شده در مسجد و نیز محراب پیشینه، قدمت مسجد را به دوران سلجوقیان، می رساند که نمونه های مشابه آنرا می توان در درگاه برج شبلی دماوند و دوازده امام یزد دید که مقرنس های آنها به طور کامل شبیه به مقرنس های مسجد بوده و متعلق به دوران سلجوقی هستند. باستان شناسان معتقدند که این مسجد با الگوبرداری از مساجد شبستانی احداث شده و می توان با توجه به بخش های قدیمی مسجد، آن را متعلق به دوره زمانی قرون سوم تا چهارم و نیز اوایل قرن پنجم هجری قمری دانست. طرح مسجد جامع دماوند به شکل مستطیل است نامنظم و به صورت شمالی- جنوبی که به صورت مسجدی شبستانی با یک تالار و شبستان ستون دار، چندین اتاق، مناره و یک شبستان زیرزمینی، طراحی و اجرا شده است که از مشخصه های مساجد نخستین در ایران است. در این مسجد جهت قبله به گونه ای غیر معمول است و می توان آن را به سبب ساخت مسجد روی پایه های بنای دیگری درنظر گرفت که دیوار جنوبی آن به دلیل آنکه محراب مسجد به سوی قبله باشد، نامنظم ساخته شده است. به نظر می رسد که در سال ۱۸۱۸ هجری و در زمان حکومت فتحعلی شاه قاجار، «جیمز موریه»، نخستین طرح مسجد جامع دماوند را نقاشی کرده است. وی طرحی از روستا از سمت شمال ترسیم کرده به گونه‌ای که در این طرح، مناره مسجد نمایان است. «ژاک دمرگان»، دومین فردی است که تصویری از مسجد جامع دماوند از جهت جنوب به ثبت رسانده است. او در اوایل دهه بیست هجری هنگام عبور از شهر دماوند این تصویر را ثبت و بدون بیان مطلبی در مورد مسجد، آن را در کتاب خود منتشر کرده است. «مایرون بی اسمیت»، در سال ۱۹۳۵ میلادی، پس از بازدید از مسجد جامع دماوند و بررسی کردن آن، نقشه ای حرفه ای از آنرا به تصویر کشید. متاسفانه معماران هنگام بازسازی مسجد طبق نقشه ارائه شده مایرون اسمیت عمل نکرده و با بی دقتی برخی از بخش های مسجد را جا به جا ساخته اند. مثلا به جای اتاق ها، ایوان احداث کرده اند. همچنین مسجد از صحن و تالار شمالی صحن، شبستان زمستانی، شبستان مسجد، اتاق های غربی و شرقی صحن، ستون ها، محراب اصلی و چندین محراب دیگر و کتیبه های متعدد برخوردار است.
مناره مسجد
قطعا مناره مسجد که از بخش های اصلی و تاریخی مسجد اولیه دماوند است، در دوران حکومت سلجوقیان ساخته شده و همچنان می توان آنرا در ضلع شمال شرقی مسجد کنونی مشاهده کرد. مناره کاملا مستقل از دیوار مسجد در بخش شمال شرقی با استفاده از آجر پخته شده، آهک و ملاط گچ ساخته شده است. هرچند یک ضلع مناره به صورت نیمه مستقل به دیوار متصل شده و هیچ نوع تزئینات و کتیبه ای نیز در آن مشاهده نمی شود. سازندگان این بخش از مسجد، پی آنرا از سنگهای تراشیده و به شکل مربع احداث کرده و بازدید کنندگان می توانند ارتفاعی حدود ۲۴ سانتی متر از آن را مشاهده کنند؛ این در حالی است که بلندای مناره از روی پایه مربعی شکل بیش از ۵۵ سانتی متر است. دو راه ورودی برای این مناره درنظر گرفته شده که یکی از بخش شمال غربی است که از صحن مسجد عبور می کند و دیگری ورودی کوچکی است که در شمال شرقی مناره قرار دارد. پله هایی مارپیچ در جهت خلاف عقربه های ساعت و با آجر به شکل مخروطی داخل مناره ساخته شده است. بد نیست بدانید که در زمان بازسازی مسجد، بخش بالای مناره مرمت و کتیبه ای در این قسمت افزوده شده که نمایانگر مناره ای متعلق به دوران سلجوقیان با کتیبه ای جدید و منقوش به خط کوفی سفید است که زمینه ای از کاشی های آبی رنگ آنرا تزئین کرده است. این کتیبه مزین به آیه ۵۶ سوره احزاب است: «ان الله ملائكه يصلون علي النبي يا ايها الذين آمنوا صلوا عليه و سلمو تسليما» اعتمادالسلطنه در مورد این مناره چنین نوشته است: «مناری که در ضلع شمال شرقی است، یک ربع به قرینه خراب شده و سه ربع باقی مانده تقریبا چهارده الی پانزده ذرع ارتفاع دارد».
کتیبه های مسجد
این مسجد دارای کتیبه های متعدد است. هرچند اطلاعات کاملی از تمامی کتیبه های قبلی مسجد در دسترس نیست، اما در بالای محراب ها و بالای برخی از ستون ها چند کتیبه وجود داشته است که اکنون خبری از آنها نیست. سنگ نبشته ستون سمت راست بالای محراب اصلی، کتیبه ستون شبستان سمت جنوب غربی در دیوار مسجد، کتیبه محراب ستون شبستان سمت جنوب غربی در طول دیوار، کتیبه ستون مدور شبستان نزدیک محراب اصلی، کتیبه ستون مدور جنوب غربی شبستان مسجد فعلی، کتیبه روی کاشی های دوره صفویه، کتیبه سنگی دوره صفویه، کتیبه سنگی دوره قاجار، کتیبه های درب ورودی شمالی و جنوبی، کتیبه های درب ورودی جنوبی از جمله کتیبه هایی است که در این مسجد وجودداشته که امروزه تنها برخی از آنها برجای مانده است. کتیبه ستون های مدور شبستان نزدیک به محراب اصلی یکی از کتیبه هایی است که در مسجد جامع کنونی و درست در همان مکان اولیه خود قرار دارد. کتیبه ستون مدور جنوب غربی شبستان امروزی نیز در بالای یکی از پایه طاق قوس های شبستان قرار دارد. کتیبه سنگی دوره حکومت صفویان نیز در راهروی ورودی در بخش جنوبی مسجد جامع امروزی قرار دارد که روی آن فرمان شاه عباس بدین مضمون حک شده است: «سواد فرمان شاه عباس حكم جهان مطاع شد. آنچه در اين وقت شفقت به عنايت شاهان درباره شيعيان الكا دماوند و خوار و فيروزكوه از ابتداي توشقان ئيل مالوجهات ايشان در رسد يك ماهه شهر رمضان سواي توجيهاتي كه باجاره داده مي شود بتخفيف و تصديق مقرر داشتيم. مستوفيان عظام ديوان اعلي اين رقم عطيه را در دفاتر خود ثبت نموده، تغيير و تبديل به قواعد آن راه ندهد و آن چه تيمول و مواجب همه ساله مقرر بر طرف دانند و آنچه مقرر است حواله مي شود. مالوجهات شهر مذكور را سال به سال كم نموده تتمه را ارباب حوالات نمايند، تيولداران الكا مذكورات مسطور و مقرر داشته رسد يك ماهه شهر مذكور را از تيول خود برطرف دانند و طلبي ننمايند. كلانتر و مدخدايان الكا مذكوره به حقيقت رسيده، اگر سني در ميان شعيان بوده يا مردم محلي از محلات آنجا باشند تخفيفات آن داده نمي شود و نسخه منفتح آن درست داشته به دفتر خانه همايون فرستند كه در دفاتر ثبت نمايند و دانسته باشند كه اگر پنهان نموده باشند در دنيا بازخواست خواهد شد و در آخرت در خدمت حضرت اميرالمومنين امام المتقين شرمنده خواهد بود و تغيير كننده تخفيف مذكور به لعنت الهي و نفرين حضرت رسالت پناهي گرفتار گردد و بايد كه دستور دوام الشرف را بر سنگ نقش نموده و بر در مسجد جامع نصب نمايند و در دعاگويي دوام دولت قاهره تقصير نكنند في شهر شعبان سنه اربع و عشرين و الف»
تزئینات مسجد
تزئینات مسجد نخستین زیبا و در عین سادگی و شکوه با استفاده از گچ و آجر انجام شده است. می توان آثاری از این تزئینات را در بدنه و کمر پایه ستون ها، زیر تاق قوس ها و همچنین در قسمت بالایی طاق ها مشاهده کرد. تزئینات گچی همچون مهره های ضربدری گچی و ستاره ای که از دوران دو مربع ایجاد شده بود در ستون بخش ورودی از صحن به شبستان نیز به کار برده شده، نام امام علی (ع) به صورت چلیپا و نیز مهر گچی مربعی شکل، از دیگر تزئینات مسجد است. که به زیبایی و سادگی انجام شده است. تزئینات کاشی کاری نیز در دوران حکومت صفوی و قاجار در این مسجد و هنگام تعمیرات و بازسازی صورت گرفته است.
بازسازی مسجد
وقوع زلزله های متعدد در منطقه دماوند که باعث آسیب دیدن مسجد به دفعات متعدد شده، احتمال تعمیر و بازسازی متعدد این مسجد را بیشتر می کند. در دوران حکومت «خواجه یاقوت» و در سال ۸۱۲ هجری نخستین تعمیر مسجد انجام شده است. در زمان حکومت شاه اسماعیل صفوی نیز در تاریخ های ۹۲۷ تا سال ۱۰۸۱ هجری نیز مسجد جامع عتیق پنج مرتبه مورد تعمیر و بازسازی قرار گرفته است. سپس در زمان حکومت فتحعلی شاه قاجار و در سال ۱۲۴۷ هجری نیز مسجد مورد بازسازی قرار گرفته است. در زمان حکومت ناصرالدین شاه و در سال ۱۳۰۱ هجری نیز تعمیراتی در مسجد انجام شد تا سرانجم در دوران حکومت پهلوی، این مسجد قدیمی و میراث ارزشمند ملی سه بار دیگر مرمت و بازسازی شده است. آخرین تعمیر در سال ۱۳۳۷ و توسط معماران لرزاده و نصرالله کیاماری تغییراتی اساسی در مسجد انجام شد. به گونه ای که مسجد عتیق تخریب و مسجد جدیدی روی پایه های مسجد قبلی، احداث گردید.
موقعیت مکانی
این اثر تاریخی و ارزشمند در نقطه ای بین محله های قدیمی «فرامه» (چریک) و «قاضی» و روی تپه ای در بخش شرقی شهر دماوند به چشم می خورد.
منابع:
- kojaro.com
- fa.wikipedia.org
