قله دماوند، مرتفع ترین قله آتشفشانی در ایران و خاورمیانه است. دماوند در پارهٔ مرکزی رشته کوه البرز در جنوب دریای مازندران جای دارد. اثر طبیعی ملی قله دماوند با مساحتی بالغ بر ۲۹۵۰ هکتار در سال ۱۳۸۱ طی مصوبه شماره ۲۲۱ مورخ ۲۱ خرداد ۱۳۸۱ شورایعالی محیط زیست به مجموعه مناطق تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست پیوسته است. همچنین کوه دماوند در تاریخ سی تیرماه سال ۱۳۸۷ به عنوان نخستین اثر طبیعی ایران در قالب میراث طبیعی ایران در فهرست آثار ملّی ایران ثبت شد. روز ملی دماوند نیز همزمان با تیرگان در مازندران با نام تیرماه سیزده شو در شب سیزدهم تیر ماه برگزار می شود. این جشن به ثبت ملی نیز رسیده است. لازم به ذکر است دماوند نخستين شهر ثبت شده در آثار ملي ايران و خاورميانه است.
مشخصات
به نقل از درگاه ملّی آمار ایران، فرازایِ کوه دماوند از سطح آبهای آزاد ۵٬۶۱۰ متر است. سازمان نقشه برداری کشور در سال ۱۳۸۵ در جریان پروژه ای ده روزه و با روش های مختلف اقدام به اندازه گیری ارتفاع دقیق قله کرد و عدد ۵۶۰۹/۲۰ (پنج هزار و ششصد و نه متر و بیست سانتی متر) را برای قله به ثبت رساند و بعد از آن در تمامی منابع ارتفاع ۵۶۰۹/۲ یا به صورت گردشده، ۵۶۱۰ متر عنوان شد که در واقع عدد صحیح ارتفاع دماوند است. در فهرست قلّه ها بر پایه ارتفاع نسبی، کوه ۵٬۶۱۰ متری دماوند پس از کوه های اورست، آکونکاگوا در آرژانتین، دنالی در آمریکا، کلیمانجارو در تانزانیا، وینسون در جنوبگان، البروس در روسیه و مون بلان در آلپ، دوازدهمین کوه برجسته و مستقل دنیاست. دلیل اصلی دیده شدن کوه دماوند از فاصله های بسیار دور نیز همین ارتفاع نسبی بالای دماوند است که نشان دهنده برجستگی توده آتشفشانی دماوند نسبت به زمین های اطراف خود است.
آتشفشان
دماوند، یک کوه آتشفشانی مطبّق و نیمه فعال است که عمدتاً در دوران چهارم زمین شناسی موسوم به دوران هولوسین تشکیل شده و نخستین فوران آن، نزدیک ۱٫۷۸ میلیون سال پیش، رخ داده است. با این وجود، بیشترین شمار فوران آن طی ۶۰۰ هزار الی ۲۸۰ هزار سال قبل رخ داده است. وجود چندین چشمهٔ گوگردی و چشمه های آب گرم، از شواهد نیمه فعال بودن این آتشفشان است. قطر دهانهٔ این آتشفشان در حدود ۴۰۰ متر است که دریاچه ای از یخ آن را پوشانده و دود خان هایی در اطراف آن وجود دارد. همچنین نشانه هایی از وجود دهانه های قدیمی و کاسه های آتشفشانی در پهلوهای جنوبی و شمالی کوه ملاحظه می شوند که قطر کاسهٔ شمالی به ۹ کیلومتر می رسد.
ویژگیهای جغرافیایی
قلّهٔ دماوند در مرکز رشته کوه البرز و در ناحیه موسوم به البرز مرکزی واقع شده است. شهرهای رینه و گزنک در دامنهٔ این قلّه قرار دارند، کوه دماوند از جانب شمال توسط رودخانهٔ تینه، از سمت جنوب و شرق توسط رودخانهٔ هراز و از سمت غرب نیز توسط رودخانهٔ لار محصور شده است. رودخانهٔ لار و دیوآسیاب در غرب این کوه و رود پنج او (پنج آب) نیز در شرق آن جاری هستند. این قلّه در ۲۶ کیلومتری شمال غربی شهر دماوند، ۶۲ کیلومتری جنوب غرب آمل و ۶۹ کیلومتری شمال شرقی تهران واقع شده است.
شرایط اقلیمی
کمینهٔ دمای هوا در ارتفاعات دماوند تا ۶۰ درجه زیر صفر (در زمستان) و تا یکی-دو درجه زیر صفر (در تابستان) پایین می آید. سرعت توفان در دماوند گاهی از ۱۵۰ کیلومتر در ساعت نیز می گذرد. سرعت باد در کوهپایه ها گاه به هفتاد کیلومتر در ساعت می رسد. بیشتر باد ها از غرب و شمال غربی می وزند. میانگین بارندگی در ارتفاعات دماوند ۱۴۰۰ میلی متر در سال است و بارش در ارتفاعات معمولاً به صورت برف است.
آبشار یخی دماوند
در جبههٔ جنوبی کوه دماوند آبشاری یخ زده وجود دارد که منحصربه فرد است. بلندی این آبشار ۷ متر و قطر آن ۳ متر می باشد. یخ آن هیچ گاه ذوب نمی شود. در فصل تابستان، هر روز بر اثر تابش آفتاب در حدود ظهر و یک ساعت بعد از ظهر، دمای هوا به بالای صفر می رسد و به دنبال آن، آب بسیار کمی جاری می شود و در حدود ۴ بعد از ظهر، دمای هوا به زیر صفر می رسد و یخ ذوب شده دوباره منجمد می شود و بهاین ترتیب آبشاری یخی پدید می آید که همواره یخ زدهاست. در بالای این آبشار، گودالی وجود دارد که در تمام طول سال پوشیده از برف است. آبشار یخی کوه دماوند با قرار داشتن در ارتفاع ۵۱۰۰ متری، از نظر ارتفاع از سطح دریا مرتفع ترین آبشار در منطقه می باشد.
ویژگی گیاهی
دامنهٔ کوه دماوند در ارتفاع ۲٬۰۰۰ تا ۳٬۵۰۰ متری کاملاً پوشیده از شقایق است. این شقایق منحصر به فرد، در دنیا شناخته شده است و با نام شقایق لار و رینه در کتاب های معتبر گیاه شناسی جهان به ثبت رسیده است. از گونه های مهم گیاهی دماوند می توان از بومادران، پیر گیاه دماوندی، اسپرس کوهی و گون نام برد. در ارتفاعات مختلف کوه دماوند، گیاهان فراوان و گوناگونی می رویند که برخی از آنها فقط در ارتفاعات خاصی دیده می شود. گیاهان این منطقه که به اسم دماوند نامگذاری شده اند، عبارتند از: کلاه میرحسن دماوندی، کزل دماوندی، بومادران دماوندی، پیرگیاه دماوندی، ریش قوش دماوندی، فراموشم مکن دماوندی، زنگولهای دماوندی، کتانی دماوندی و ماشک دماوندی. در ارتفاع ۳٬۲۰۰ تا ۳٬۵۰۰ متری، علف و بته های بلند و خاردار و به هم پیوسته وجود دارند. این منطقه از لحاظ مرتع و چراگاه بسیار غنی است.
حیات جانوری
این منطقه به دلیل موقعیت ویژهٔ آن که از شمال به جنگل و از جنوب به کوههای هم مرز کویر مشرف است، میزبان انواع مختلفی از جانوران است. جانوران شکارچی چهارپا روباه، شغال، سگ و گرگ در پیرامون دماوند پراکنده اند. در این منطقه خرس هم وجود دارد. از جانوران گیاه خوار کل وبز، قوچ و میش، گراز، خرگوش هستند که به جز گراز و خرگوش که در دشت های کوهپایه ای دماوند زندگی می کنند، دیگر جانوران، فصل های گرم را در ارتفاعات سپری کرده و با سرد شدن هوا به مرور ارتفاع کم می کنند. عقاب طلایی و جغد، تیهو، کبک، بلدرچین، سینه سیاه و طوطی دارکوب از پرندگان منطقه هستند. تقریباً ۵ نوع مار، انواع عقرب، بزمجه، خفاش و انواع خانوادهٔ موش ها و گورکن در این منطقه دیده می شوند. بیشتر گزنده های این محدوده سم مهلکی ندارند؛ به طوری که حتی نیش خطرناک ترین خزنده ها نیز تا چند ساعت پس از گزش قابل درمان است. در کوه دماوند، گزندگان در ارتفاعات بالاتر از ۴٬۰۰۰ متر، بسیار کم به چشم می خورند.
دماوند در اساطیر
دماوند در اساطیر ایران جایگاه ویژه ای دارد. شهرت آن بیش از هر چیز در این است که فریدون از شخصیت های اساطیری ایران، ضحاک را در آنجا در غاری به بند کشیده است و ضحاک آنجا زندانی است تا آخرالزمان که بند بگسلد و کشتن خلق آغاز کند و سرانجام به دست گرشاسپ کشته شود. هنوز هم بعضی از ساکنین نزدیک این کوه باور دارند که ضحاک در دماوند زندانی است و اعتقاد دارند که بعضی صداهایی که از کوه شنیده می شود، ناله های هموست. همچنین طبق اساطیر آرش کمانگیر از فراز آن تیری انداخت تا مرز میان ایران و توران را تعیین کند. با پا گرفتن اساطیر سامی در ایران برخی شخصیت های این اساطیر هم با دماوند ارتباطاتی یافتند.
رویدادها
انجمن دوستداران دماوند کوه، هر سال در روز سیزدهم تیر که روز ملی دماوند نامگذاری شده جشنی در دامنه های قله دماوند در «شهر رینه لاریجان شهرستان آمل» برگزار می کنند. این جشن به ثبت ملی نیز رسیده است. مراسم برف چال نیز یکی دیگر از مراسمی است که در اواسط ماه اردیبهشت در شهرستان آمل، در مرتع اَسک وش بین رینه و پلور انجام می شود. هر سال در فصل بهار برف های باقی مانده از زمستان در دامنهٔ کوه دماوند جمع آوری شده و در گودالی ریخته می شود. این کار، یک دور اندیشی و پیش بینی است تا آب کافی برای تابستان ذخیره شود. پس از پایان مراسم، جشن و خوردن غذاست که فقط مردها حق شرکت در آن را دارند. زن ها در روستای اسک می مانند و مراسم و جشن مربوط به خود را برگزار می کنند. موسیقی ملی کوه دماوند نیز در روز جشن تیرگان در سال ۱۳۹۱ با صدای سالار عقیلی در بین ۹ هزار نفر رونمایی شد.
کوهنوردی
برای صعود به دماوند باید به تهران یا شهر دماوند سفر کنید. مسیر های اصلی صعود به قله در چهار جبهه مشخص می شوند. جبهه جنوبی که از سمت جنوب شرقی کوه دماوند آغاز می شود رایج ترین مسیر صعود است. آبشار یخی دماوند در مسیر این جبهه قرار دارد. امروزه جان پناه برای کوهنوردان در مسیرهای مختلف صعود به قله ساخته شده که در تعدادی از آنها امکان اقامت شبانه وجود دارد. همچنین می توانید در این قرارگاه ها راهنمای صعود به قله را نیز دریافت کنید.
مسير هاي برتر
- مسير راه جنوبي: جاده هراز- پلور- رينه
- مسير راه غربي: جاده هراز- پلور- جاده سد لار- دشت ورارو
- مسير راه شمالي: جاده هراز- آبگرم لاريجان- ده نان دل- منطقه چمن- گوسفند سرا
- مسير راه شمال شرقي: جاده هراز- پلور- آبگرم لاريجان- ده گزنك
منابع:
- شهرداری دماوند
- alibaba.ir
- fa.wikipedia.org
- irna.ir