دبیرستان البرز بعد از دارالفنون، از نهادهای آموزشی پرافتخار است. در سال ۱۲۵۲ خورشیدی مدرسه ابتدایی آمریکایی ها در تهران تأسیس شد و در سال ۱۲۷۸ خورشیدی همزمان با مدیریت دکتر جردن به دبیرستان تبدیل گشت. این دبیرستان در سال ۱۳۰۱ خورشیدی به مکان کنونی خود در چهارراه کالج انتقال یافت و در آن زمان کالج آمریکایی ها یا کالج البرز نامیده می شد. در سال ۱۳۱۹ خورشیدی، به دستور دولت وقت، ایرانیان مدیریت این کالج را بر عهده گرفتند و نام آن به دبیرستان البرز تغییر یافت.
کتیبه های کاشی کاری فیروزه ای، سنگ فرش فضاهای داخلی و ستون های متعدد بر ابهت و شکوه این مکان افزوده اند. محیط سبز و فرح بخش این دبیرستان با غاز ها و اردکهایی که روی آب در حوضهای بزرگ قدیمی شناورند، موجب آرامش روح و تن است. مساحت کل دبیرستان که بخشی از آن به دانشگاه صنعتی امیرکبیر اختصاص یافته ۴۵ هزار متر مربع است. این دبیرستان یازده هزار مترمربع زیربنا و ده هزار متر مربع فضای سبز دارد. بنای اصلی این دبیرستان از نخستین آثار نیکلای مارکف، معمار روسی الاصل است که آثار ماندگار زیادی در ایران دارد.
ساختمان مرکزی البرز (که اکنون به نام قاسم سلیمانی نام گذاری شده) و ساختمان علوم این دبیرستان در سال ۱۳۷۷ به شماره ۲۰۰۰ جزو آثار ملی ایران به ثبت رسیده اند. در ۱۳۸۵ نیز با عنایت به قدمت، استحکام بنا، هنر معماري و سوابق درخشان علمی آموزشی و فرهنگی تربیتی و احراز سایر شرایط لازم در چهارصد و پانزدهمین جلسه کمیسیون معین شوراي عالی آموزش و پرورش به تاریخ ۱۳۸۵/۱۲/۱۶ به عنوان مدرسه ماندگار شناخته شده و هم اکنون با رعایت ضوابط و مقررات مدارس ماندگار این مدرسه از سال تحصیلی ۸۶ به فعالیت ادامه می دهد.
تاریخچه
در سال ۱۲۵۰ خورشیدی، در بیست و چهارمین سال سلطنت ناصرالدین شاه قاجار، یک هیئت مبلغ مذهبی کاتولیک آمریکایی به ریاست جیمز باست (James Bassette) به ایران آمد و در ساختمان اتابک واقع در خیابان لاله زار فعلی مستقر و شروع به کار نمود. در سال 1873 میلادی (۱۲۵۲ خورشیدی)، این هیئت دست به کار تأسیس دبستانی در نزدیکی دروازه قزوین شد که بعد ها سنگ بنای کالج آمریکایی ها و سپس دبیرستان البرز گردید. فعالیت این مدرسه در سال نخست با تعداد ۱۰ نفر دانش آموز آغاز و به تدریج روند پذیرش دانش آموز در آن شکل صعودی به خود گرفت به گونه‌ای که تعداد آن در سال 1886 میلادی به ۱۰۰ دانش آموز رسید. در این سال ساموئل وارد جهت تصدی فعالیت فرهنگی آمریکایی وارد تهران شد. این هیئت در سال ۱۲۶۶ در خیابان قوام السلطنه (اسبق)، مارشال استالین (سابق) (سی تیر فعلی) قطعه زمینی خرید. کلنگ بنای ساختمان مدرسهٔ جدید، ۲۱ سال پیش از صدور فرمان مشروطیت، توسط ناصرالدین شاه بر زمین زده شد و سال ۱۲۶۶ ساختمان آن به اتمام رسید. در این زمان مدرسه دارای شش کلاس و پنجاه دانش آموز بود و ریاست آن را مستر وارد بر عهده داشت. با تأسیس این مدرسه که به صورت شبانه روزی اداره می شد، دانش آموزان مدرسه دروازه قزوین به مکان جدید انتقال یافته و به تدریج با رونق فعالیت آن، دانش آموزان مسلمان نیز به مدرسه راه یافتند. این مدرسه کتابخانه بزرگی داشت که در حدود ۲۵۰۰۰ جلد کتاب در آن نگاهداری می شد.
مدیریت جردن
در سال 1898 میلادی (۱۲۷۷ خورشیدی)، مستر وارد از ایران به آمریکا رفت و در همان سال دکتر ساموئل مارتین جردن به ایران رهسپار گردید و یک سال بعد در سال ۱۲۷۸ خورشیدی ریاست مدرسه را بر عهده گرفت. با ورود وی به ایران و انتساب او به عنوان مدیر، مدرسه شاهد تحول قابل ملاحظه ای شد. در این سال، غیر از شش کلاس دبستان دو کلاس دبیرستان نیز به آن افزوده شد و به تدریج دبیرستان چهارکلاسه ای به وجود آمد. در سال ۱۲۹۲ خورشیدی (1913 میلادی)، با افزایش دو کلاس جدید، دوره ۱۲ ساله تحصیلی کامل گردید. در همین سال اراضی بیرون دروازه یوسف آباد را به مساحت یکصد و پنجاه هزار ذرع مربع (معادل ۱۶ هکتار) خریداری کردند. در سال ۱۲۹۴ خورشیدی (1915 میلادی) ساختمانی برای اقامت دکتر جردن در این اراضی بنا شد و سه سال بعد اولین ساختمان شبانه روزی که در آن زمان تالار مک کورمیک (Maccormick Hall) نامیده می شد به همراه ساختمان دیگری در جنوب اقامتگاه دکتر جردن پایان یافت. محل مدرسه در سال ۱۳۰۱ خورشیدی به محل فعلی، در چهارراه کالج، انتقال یافت. در سال ۱۳۰۳ خورشیدی (1924 میلادی) یک آمریکایی به نام رولستون (Rollestone) مخارج ساختمان اصلی دبیرستان (ساختمان مرکزی دبیرستان البرز) را پرداخت و یک سال بعد که این بنا آماده شد، دو ساختمان اصلی کلاه فرنگی دبیرستان البرز توسط نیکلای مارکف، معمار روس ساخته شد و کلاس های متوسطه از محل سابق خود به این ساختمان منتقل گردید. در سال ۱۳۰۸ این مدرسه به سطح کالج ارتقا یافت. نام چهار راه کالج در تقاطع خیابان حافظ و خیابان انقلاب یادآور روزهای شکوفایی این مؤسسه آموزشی است. در سال ۱۳۱۲ خورشیدی، آمریکایی دیگری به نام خانم هری مور (Harrymore) به ایران آمد و ساختمان دیگری برای شبانه‌روزی به نام تالار لینکلن و یک ساختمان کوچک بیمارستان، که ضمیمه ساختمان اصلی بود ساخته شد. دوران ساموئل مارتین جردن اولین بار آموزش ورزش هایی چون فوتبال، بسکتبال و والیبال به کلاس های دبیرستان افزوده شد و پنج سال بعد از افتتاح دبیرستان، اولین ساختمان شبانه روزی کالج آمریکایی هم تحت عنوان مک کورمیک هال در محوطه کالج بنا شد. وی اصلاحات اساسی ای را در اصول اولیه مدرسه و افزودن دروس دبیرستانی و پیش دانشگاهی در مدت ۴۰ سال حضور خود در ایران انجام داد.
روش تربیتی جردن
جردن برای دروغ ده شاهی جریمه تعیین کرده بود. اگر از دانش آموزی سئوالی می پرسید و او بلد نبود، می گفت: «کلّه به کار، کدو کنار.» با سیگار کشیدن به شدت مخالف بود و اگر در جیب کسی سیگار پیدا می کرد یک تومان جریمه می شد. می گفت: «سیگار لوله بی مصرفی است که یک سر آن آتش و سر دیگر آن احمقی است!» اگر شاگردی را می دید که وقت راه رفتن سرش پایین است، به او تذکر می داد: «مگر مرغی و می خواهی دانه جمع کنی؟ سرت را بالا بگیر و با بدن راست راه برو».استادان معروف دانشگاه و اشخاص دانشمند دعوت می شدند تا برای شاگردان مدرسه البرز در مباحث مختلف صحبت کنند. جردن می گفت: «بچه‌ها مملکت شما سابقهٔ درخشانی داشته است. بازگشت به آن روزگار درخشش بستگی به همت و شجاعت و کوشش شما دارد. امیدوارم حرف من در گوش و قلب شما باشد و برای ملت و کشورتان مفید واقع شوید.»
آغاز مدیریت ایرانیان در البرز
در سال ۱۳۱۹ خورشیدی، دولت وقت ایران به دستور رضا شاه، کالج البرز را از آمریکایی ها به مبلغ ده میلیون ریال (یک میلیون تومان) خرید و عملاً از آنها از این مرکز خلع ید گردید و نام آن به دبیرستان البرز تغییر یافت. پس از آن معلمان خارجی به تدریج ایران را ترک کردند. از سال ۱۳۱۹، پس از اینکه آمریکایی ها کالج البرز را ترک کردند ایرانی ها مسئولیت اداره آن را بر عهده گرفتند و اولین ایرانی که به جای دکتر جردن به ریاست البرز رسی، وحید تنکابنی بود. مارتین جردن نیز به همراه همسرش پس از ۴۰ سال ریاست کالج آمریکایی تهران، به آمریکا بازگشت. وی در سال ۱۳۲۳ بار دیگر به ایران سفر کرد. بازگشت جردن به ایران مورد استقبال شاگردانش قرار گرفت و مراسمی در تجلیل از او برگزار کردند. یکی از تالارهای دبیرستان البرز به نام او نامگذاری و سردیسی سنگی به سفارش اللهیار صالح رئیس کانون فارغ‌التحصیلان کالج، توسط ابوالحسن خان صدیقی (پدر مجسمه سازی ایران) از جردن ساخته و به افتخار او در ورودی تالار اصلی مدرسه نصب شد. این مجسمه که آن زمان ۵۰۰۰ تومان برای ساختش هزینه شده بود بعد از انقلاب از ورودی مدرسه برداشته و به روایتی راهی کتابخانه دانشگاه امیرکبیر شد و به روایتی دیگر در یکی از آزمایشگاه های دبیرستان نگهداری می شود. دکتر جردن در سال ۱۳۳۳ در ۸۱ سالگی در آمریکا درگذشت. خیابان جردن (خیابان آفریقا) در تهران به افتخار وی نامگذاری شد.
مدیریت مجتهدی، دوران درخشان البرز
در سال ۱۳۲۳ خورشیدی دکتر محمد علی مجتهدی گیلانی، استاد دانشکده فنی دانشگاه تهران و بنیان گذار دانشگاه صنعتی شریف به مدیریت دبیرستان البرز منصوب شد. در مدت ۳۴ سال مدیریت او دبیرستان البرز شاهد درخشان ترین دوره حیات خود بود. دبیرستان البرز نخستین مرکزی بود که از میان دانش آموزان با استعداد شهرستانها، دانش آموز می پذیرفت و در این دوره به جایی رسید که نفرات اول کنکور در اغلب دانشکده های دانشگاه های ایران طی سالیان متمادی از دبیرستان البرز بودند. سطح آموزش در این دوره به تدریج به حدی رسید که در دوره کوتاهی قبل از انقلاب، دانشگاه صنعتی اصفهان فقط با انجام مصاحبه و بدون کنکور سراسری از میان فارغ التحصیلان البرز اقدام به پذیرش دانشجو می کرد. زیرا با نظم و انضباط ویژه تعلیم می دیدند و دبیرستان بدور از هر گونه نفوذ و تاثیری عمل می کرد. مزیتی هم که البرز داشت این بود که دبیرستان مستقل اداره می شد و تابع وزارت فرهنگ نبود و معلمان برجسته را استخدام می کرد. هزینه های دبیرستان البرز پیش از انقلاب بر اساس شهریه ای که از دانش آموزان می گرفتند تأمین می شد. اگر بر مدیر یقین می شد که دانش آموز با استعدادی هست که توانایی پرداخت شهریه ندارد، نه تنها از او شهریه نمی گرفت، که به دانش آموز و خانواده اش کمک های مالی نیز می کرد. در پاییز سال ۱۳۵۳ تمام مدارس ملی موظف شدند که از دانش آموزان شهریه دریافت نکنند و اگر وجهی دریافت کرده اند به خانواده ها پس دهند. دکتر مجتهدی ماه ها قبل، از این بخشنامه اطلاع داشت و برای سال تحصیلی ۵۳ به بعد از کسی شهریه دریافت نکرد. در آن زمان البرز به خوابگاه دانش آموزی نیز مجهز بود و مدرسه برای دانش آموزان با بضاعت مالی پایین، کمک هزینه تحصیلی می پرداخت و نمونه ای از یک مدرسه دولتی با کیفیت عالی بود. در سال ۱۳۳۷ و در پی تصمیم دولت به تأسیس دانشگاه پلی تکنیک تهران (دانشگاه امیرکبیر) تدریجاً نزدیک به صد هزار متر مربع از زمین های این دبیرستان و حتی خانه دکتر جردن به آن دانشگاه واگذار شد. با این وجود در دوران ریاست دکتر مجتهدی ساختمان های متعددی ساخته و به مجموعه ساختمان های البرز اضافه شد. امکانات آموزشی ویژه ای که در دبیرستان البرز با دقت نظر و مدیریت دکتر مجتهدی تدارک دیده شده بود از قبیل فضاهای مجزا برای کتابخانه، آزمایشگاه، سالن و زمین ورزش، کارگاه، سالن تئاتر و تمام تجهیزات مورد نیاز برای آموزش، در کمتر فضای آموزشی آن روز ایران وجود داشت و حسین امانت (طراح برج آزادی تهران) از دانش آموزان سابق این مدرسه، در طراحی و نقشه کشی آن نقش بسزایی داشت که رایگان این خدمات را ارائه داد. مجتهدی توجه خاصی به دانش آموزان با استعداد و رشد علمی آنان داشت. او معتقد بود که دانشجویان باید براساس شایستگی خود پذیرفته شوند. به خاطر همین پایبندی به اصول و اعتقاداتش با افرادی که نفوذ سیاسی داشتند دچار مشکل می شد. شایستگی او در مدیریت موجب شد که دبیرستان البرز دراغلب کشورهای اروپایی و آمریکا به عنوان یکی از بهترین سازمان های آموزشی ایران شناخته شود. او البرز را با ظرفیت حدود ۷۰۰ دانش آموز تحویل گرفت و به ظرفیت ۵۵۰۰ دانش آموز در سال ۱۳۵۸–۱۳۵۷ رسانید. مجتهدی ۳۴ سال مدیر دبیرستان البرز باقی ماند و در هر پست و مقامی ریاست دبیرستان البرز را ترک نکرد ولی پس از انقلاب و کنار گذاشته شدن دکتر مجتهدی، دبیرستان البرز رو به افول گذاشت.
البرز پس از انقلاب
در سال ۱۳۶۴ دو ساختمان سفید و شبانه روزی و حیاط های مربوط به آنها به تربیت معلم شهید شرافت واگذار و از مجموعه البرز جدا گشت. در ۱۳۷۰ در راستای انتخاب مدارس مختلف به عنوان مدرسهٔ نمونهٔ مردمی، دبیرستان البرز مجدداً به عنوان یک دبیرستان خوب مطرح شد. در ابتدای دههٔ ۷۰ خورشیدی و در دوره مدیریت باقر دزفولیان، بار دیگر البرز اوج گرفت و شاهد درخشش دانش آموزانش در مقاطعی چون آزمون سراسری دانشگاه ها، جشنواره ها و المپیاد های علمی بود. در سال ۱۳۷۶ با همت دکتر حسین امینی پور از فارغ التحصیلان البرز و در زمان وزارت مصطفی میرسلیم که وی نیز فارغ‌التحصیل البرز است، ساختمان مرکزی و ساختمان علوم (در شرق دبیرستان) با شماره ثبت ۲۰۰۰ جزو آثار ملی گردید. پس از لغو «نمونه مردمی» بودن مدارس در سال ۱۳۷۷ این دبیرستان نیز مانند دیگر مدارس دولتی بدون آزمون ورودی به ثبت نام دانش آموزان پرداخت و به سمت یک دبیرستان عادی میل نمود. اما از سال ۱۳۸۵ تبدیل به دبیرستان ماندگار شد و در پی این ماندگاری ورود دانش آموزان از سال ۱۳۸۶ مجدداً با شرط معدل و آزمون ورودی انجام می گیرد.
خصوصیات بنا
دبیرستان البرز، با حیاط و باغی بزرگ، شامل مجموعه ای از ساختمان های قدیمی و جدید است. از قدیمی ترین آنها میتوان به بنای، ساختمان علوم اشاره کرد. بنای آجری دبیرستان البرز بسیار دقیق ساخته شده و هنوز بعد از گذشت سال ها، استحکام و پایداری خود را حفظ کرده است. بنای ساختمان مرکزی دارای نما های متقارن است و علاوه بر تکرار ریتم پنجره ها، نمای شمالی و جنوبی ورودی اصلی ساختمان با ایوانی بلند در نما، حجمی ویژه یافته است. نمای شمالی و جنوبی نیز کاملاً یکسان هستند و با هفت دهانه نورگیر و ستون های آجری نما و کاشیکاری های بالای قوس پنجره ها تزیین شده اند. ورودی مدرسه با ۹ پله در سطح بالاتری قرار دارد و در دو سوی آن، دو برج در دو سوی ایوان، ورودی را مشخص تر می سازد. ازاره های سنگی دور تا دور بنا را فرا گرفته است. حدود ۹۰ درصد از مصالح به کار رفته در بنا از جنس آجر است و کتیبه های کاشیکاری شده فیروزه ای رنگ در قسمت های خاص به زیبایی بنا افزوده است. ستون های سراسری مرکزی بنا دارای بدنه سنگی و کف فضاهای داخلی نیز سنگفرش شده است.
دبیرستان البرز در آثار هنری و ادبی
- بناهای قدیمی دبیرستان البرز و موقعیت دبیرستان در مرکز شهر سبب شده تا پس از انقلاب در شماری از فیلم ها و به خصوص سریال های تاریخی تلویزیونی از لوکیشن های دبیرستان البرز استفاده شود که برای نمونه می توان به سریال هایی چون کلاه پهلوی، مدار صفر درجه، زیر تیغ، پهلوانان نمی میرند، کارآگاه، شهید رجایی و محاکمه اشاره کرد.
- کتاب سده نامه دبیرستان البرزٍ: این کتاب در سال ۱۳۵۴ خورشیدی توسط انتشارات اقبال در تهران به چاپ رسیده است. در این مجموعه که توسط منوچهر آدمیت تهیه گردیده، سوابق دبیرستان، از بدو تأسیس تا زمان چاپ مورد بررسی قرار گرفته است.
- کتاب دبیرستان البرز و شبانه روزی آن: این کتاب که توسط اسد الله موسوی ماکوئی گرد آوری و تهیه شده، در سال ۱۳۷۸ خورشیدی توسط نشر بیستون در تهران و در ۸۸۰ صفحه منتشر شد. در این کتاب، مجموعه فعالیت های دبیرستان البرز و شعبه شبانه روزی آن (از آغاز تا زمان چاپ اثر) معرفی شده است. رشته های تحصیلی، انجمن ها، استادان و شاگردان برجسته، شرایط ورودی، سازمان و تشکیلات، مراسم برگزار شده و همچنین اسامی فارغ‌التحصیلان، مطالب کتاب را تشکیل می دهد. کتاب با تصاویر متعدد همراه است. در بخش عمده ای از این کتاب (صفحات ۲۹۳ تا ۸۷۲) اسامی فارغ‌التحصیلان دبیرستان البرز از سال تحصیلی ۱۳۲۰–۱۳۱۹ خورشیدی تا ۱۳۷۶–۱۳۷۵ خورشیدی ذکر شده است.
موقعیت مکانی
دبیرستان البرز در شمال غربی چهارراه حافظ، چهارراه کالج در خیابان انقلاب اسلامی، کوچه البرز قرار دارد.
منابع:
- fa.wikipedia.org
- alaedin.travel
- kojaro.com
- دبیرستان البرز ماندگار
