برج آزادی

معماری برج آزادی تلفیقی از معماری دوران هخامنشی، ساسانی و دوره اسلامی است. این بنا مشتمل بر سه طبقه دارای چهار آسانسور و دو راه پله و ۲۸۶ پلکان است. در محوطه زیرین آزادی چندین سالن نمایش، نگارخانه، کتابخانه، موزه و... قرار دارد.
در جشن گشایش این برج که در سمت غرب شهر تهران جای دارد، محمدرضا شاه پهلوی و همسرش شهبانو فرح پهلوی حضور داشتند و منشور حقوق بشر کوروش بزرگ (نخستین نوشته حقوق بشر از کوروش کبیر، پادشاه هخامنشی) برای نخستین بار در این مکان پرده‌ برداری شد.

تاریخچه
در نیمه دوم دهه چهل قرن چهاردهم هجری شمسی، طراحی دروازه غربی ورود به شهر تهران، در مجاورت با فرودگاه بین المللی مهرآباد و بسیاری از مسیرهایی که از نقاط غربی کشور به تهران منتهی می شوند و در معرض دید مردم، گردشگران، میهمانان عالی رتبه سیاسی و نظایر آن قرار می گرفت، به مسابقه گذاشته شد.
هدف، طراحی بنایی یادمانی بود که علاوه بر داشتن تاثیرات بصری خاص، تداعی کننده پیشینه تاریخی، فرهنگی و هنری این سرزمین باشد و به عنوان نماد پایتخت ایران نیز، محسوب شود.
در این مسابقه، طرح ارائه شده توسط حسین امانت که در آن زمان یکی از دانشجویان سالهای پایانی رشته معماری دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران بود، برنده شد. طرح او، پس از پذیرش اولیه، تکمیل و با دقت نظر خاص، به نقشه های اجرایی تبدیل شد.
بخش اصلی این بنا طی سی ماه، با کیفیت اجرایی بسیار بالا و جزییاتی که برای اولین بار برای این ساختمان طراحی شده بود، اجرا و در ۲۴ مهرماه ۱۳۵۰ هجری شمسی افتتاح شد و بخش های جانبی آن، در سال ۱۳۵۳ هجری شمسی مورد بهره برداری قرار گرفت. زمین بنا، که میدان آزادی را تشکیل میدهد، شکلی شبیه بیضی به مساحت 68000 متر مربع می باشد.

کاربری ارضی اطراف بنا
محدوده موردنظر، یکی از مهمترین دروازه های ورود و خروج شهر تهران می باشد. تعداد بسیار زیاد مسافرت های درون شهری و برون شهری به شهرها و شهرک های صنعتی و مسکونی حاشیه غربی، جنوب غربی و شمال غربی تهران، پیرامون میدان را به یکی از مبادی ورود، خروج، و توزیع مسافر تبدیل کرده است. با این توصیف، کاربری عمده پیرامون میدان، ایستگاه های تاکسی، مینی بوس، اتوبوس و پایانه های مرتبط با این عملکردها می باشد. در ضلع شمال غربی میدان، ترمینال مسافربری غرب، در شمال شرقی کاربری های تجاری – اداری و مسکونی و در حاشیه میدان نیز کیوسک های روزنامه فروشی، بلیت فروشی و عملکردهایی نظیر آن، در جنوب شرقی پارک المهدی و در جنوب غربی، سازمان ملی نقشه برداری و محدوده فرودگاه بین المللی مهرآباد، وجود دارند.

طرح معماری بنا
ترکیبی از دو جفت قوس که در صفحاتی متقاطع واقع شده و حجمی به رنگ سفید و به ارتفاع چهل و پنج متر را در چهار طبقه پدید آورده و به عنوان نمادی از تداوم فرهنگ، هنر و تمدن ایرانی می باشند. با بدنه هایی از سنگ سفید که با شیارهایی به رنگ آبی فیروزه ای، تقسیم بندی شده اند، کالبد اصلی بنا را تشکیل می دهد.
با تناسبات به کار رفته، ارتفاع شاخص و حریمی که برای دیده شدن بنا، مفاهیمی نظیر عظمت گرایی، شکوه، استحکام، زیبایی، نظم، هندسه، برنامه ریزی و دقت اجرایی ارائه شده است.
ایجاد بنایی یادمانی که یادبود 2500 سال تمدن ایران پس از هخامنشیان بوده و قابلیت تبدیل شدن به یک نماد هویتی برای شهر تهران را نیز داشته باشد، از نیازهای اصلی طرح بوده است.
بنای یادبود آزادی از بخش های متنوع گذرگاه پیشینیان، تالار کهن، سالن ایران شناسی، سالن ایران نما، سالن تشریفات، تالار آینه ( سالن دیوراما)، سالن انتظار، سالن دانستنی ها، سالن نمایش، کتابخانه و نگارخانه تشکیل شده است. بیشترین سطوح در عملکردهای ذکر شده در مکانی غیر از محل قرارگیری برج و در مجاورت آن، در ترازی بین 5 تا 15 متر پایین تر از سطح زمین جای گرفته اند.

مجموعه برج آزادی
میدان آزادی به صورتی طراحی و اجرا شده که زیرگذر هایی برای عبور افراد پیاده، از پیرامون میدان به درون آن ایجاد شده است.
ورودی اصلی بنا در حیاطی رو باز، در تراز پنج متر پایین تر از سطح زمین قرار دارد. در بدنه های این حیاط به ترتیب در ضلع شمالی، نگهبانی و بلیط فروشی، در ضلع شرقی، سالن ایران شناسی، گذرگاه پیشینیان و در ضلع جنوبی، سالن تشریفات جای گرفته اند.

سالن ایران شناسی
سالن ایران شناسی، فضایی است با پلان مستطیل شکل به ابعاد 21×29 متر که بازدید کنندگان در مسیری U شکل بر روی نقاله های متحرک، از فراز ماکت کشور ایران به آرامی عبور کرده و به تناسب موقعیت جغرافیایی هر مکان در ماکت، با آثار شاخص و ویژگی های آن مکان آشنا می شوند. مراکز تاریخی، مذهبی، صنعتی، اقتصادی به همراه ویژگی های اقلیمی و برخی از محصولات کشاورزی و حتی پوشاک و صنایع دستی استانهای مختلف کشور، در سطح این نقشه شبیه سازی شده اند.
ترکیبی از نور، صوت و جلوه های گوناگون بصری، در این فضا به کار رفته است.

سالن تشریفات
سالن تشریفات، فضایی است با پلان مستطیل شکل به ابعاد 9×17 متر که برای پذیرایی از میهمانان رسمی در نظر گرفته شده و از ویژگی های معماری آن، نقش و نگارهای بسیار زیبا در بدنه های بتنی و تزیینات سقف آن است.

گذرگاه پیشینیان
گذرگاه پیشینیان، دالانی است با نور کنترل شده و بدنه هایی از بتن که در هر طرف آن، دو ویترین حاوی اشیاء نفیس هزاره اول قبل از میلاد مسیح وجود دارد. این گذرگاه، فضاهای ارتباطی در معماری کهن ایران و دهلیزها و سردابه های قدیمی را یادآوری می کند .

تالار کهن
این گذرگاه به فضایی به نام تالار کهن راه می یابد که دقیقا در زیر برج قرار گرفته و چهار پایه برج در چهار گوشه آن واقع شده اند. در این سالن، ویترین هایی برای نمایش آثار فرهنگی، هنری و اشیاء نفیس وجود دارد. فرم های به کار رفته در بدنه ها و سقف این فضا از خلاقیت و تنوع خاصی برخوردار است که نورپردازی و اجرای ظریف و دقیق، بر زیبایی آن افزوده است. دو دستگاه آسانسور و پله، به صورت متقارن در رئوس پلان این سالن قرار دارند و ارتباط بین طبقات برج را فراهم کرده اند.

تاسیسات مرکزی مجموعه و تالار آیینه
در قسمت جنوبی تالار کهن، تاسیسات مرکزی مجموعه و در بخش شمالی آن، تالار آیینه جای گرفته اند. تالار آینه، فضایی است با پلان مستطیل شکل به ابعاد 10×20 متر که در هر یک از اضلاع شرقی و غربی آن شش ویترین وجود دارد. موضوع این ویترین ها به ترتیب از جنوب به شمال در ضلع شرقی، تعلیم و تربیت، خلیج فارس، محیط زیست، فرهنگ و هنر، بنای یادبود آزادی، آب و زندگی و در ضلع غربی، ایران زمین، صنایع، دریای خزر، شهرسازی، ورزش و کشاورزی است. ویترین ها به گونه ای طراحی شده اند که در سطوح جانبی آنها، آیینه هایی قرار داد و بدین ترتیب اشیاء درون آنها جلوه ای تا بینهایت پیدا کرده اند. نور درون ویترین ها به صورت متناوب خاموش و روشن می شوند که نمادی از روز و شب و گذر ایام است.
تالار آیینه در ضلع شمالی خود با اختلاف ارتفاع، به فضای تقسیمی منتهی می شود که در ضلع شرقی آن، راهرویی با پلان نیم هشتی و بدنه هایی با هشت غرفه، امکان به نمایش گذاردن اشیاء را فراهم کرده و در میانه خود، دسترسی به فضای تقسیمی در ضلع شرقی، با پلان مستطیل شکل به ابعاد 6×12 را امکان پذیر کرده است.

نگارخانه و کتابخانه
در ضلع شمالی این فضای تقسیم، نگارخانه، در ضلع شرقی آن کتابخانه و در ضلع جنوبی، بخش اداری جای گرفته اند. نگارخانه، فضایی است با پلان مستطیل شکل به ابعاد 14×17 متر که در بخش شمالی آن پاسیویی زیبا طراحی شده است. از این فضا برای نمایش آثار مختلف هنری استفاده می شود. تقش و نگارهای بدنه ها و ترکیب نور طبیعی و مصنوعی، فضای مناسبی را برای نمایش آثار به وجود آورده است.
کتابخانه فضایی است با پلان مستطیل شکل به ابعاد 12×18 متر و مساحت تقریبی 212 متر مربع با ظرفیت پانزده هزار جلد کتاب که هم اکنون، 11662 جلد کتاب مرجع در آن نگهداری می شود. این کتابخانه از ذخیره های ارزشمند فرهنگی کشور در زمینه های تاریخی، اجتماعی، معماری و زبان شناسی می باشد. اتاق های اداری در امتداد راهرویی با جهت شمالی – جنوبی در جنوب نگارخانه و در مجاورت راهرویی با امتداد شمالی – جنوبی در شرق کتابخانه جای گرفته اند.

سایر بخشها
نمایشگاه، سرویس های بهداشتی، بوفه و در خروجی اضطراری در شمال پلان قرار دارند. نمایشگاه در سه بخش، با پلانی شبیه به هشت ضلعی سامان دهی شده است.
در انتهای نمایشگاه و در ضلع غربی پلان، سالن دانستنیها و سالن نمایش وجود دارند. پلان  سالن دانستنی ها، دو دوازده ضلعی منتظم است که با مفصلی به یکدیگر مرتبط شده اند. در هر یک از این بخش ها، میزی به شکل دایره قرار گرفته که 28 دستگاه رایانه بر روی آن، وظیفه اطلاع رسانی، نمایش تصاویر و نظایر آن را بر عهده دارند . این فضا، در کنار سالن انتظار، پیش فضای مناسبی برای سالن نمایش فراهم کرده اند.
سالن نمایش در فضایی با پلان مستطیل شکل به ابعاد 24×50 متر و ظرفیت 300 نفر، در عمق پانزده متری از سطح زمین قرار گرفته و به پیشرفته ترین فناوری نمایش مجهز شده است.
از ویژگی های سالن، طاحی داخلی و تزییناتی است که در نوع خود بی نظیر و خیره کننده می باشند. جایگاه تماشاچیان از هجده سکو تشکیل شده که دسترسی به آن در دو طرف سالن قرار گرفته است. صفحه نمایش شفافی که در جایگاه تماشاچیان طراحی شده، نمایانگر آثار تاریخی قبل و بعد از اسلام و همچنین نمای زیبایی از برج آزادی است. در سقف سالن، نقاشی هایی با سبک کوبیسم وجود دارد که انعکاس نور از پشت آن، جلوه های بدیعی را به نمایش می گذارد.
 

طبقات
دسترسی به طبقات بنا، در چهارگوشه تالار کهن قرار دارد. 286 پله، تالار کهن را به طبقه چهارم مرتبط می کند. به علت انحنای پایه ها و بدنه های برج، امکان طراحی و اجرای آسانسوری که بدون وقفه از تالار کهن به طبقه چهارم راه یابد، فراهم نشده است. بنابراین، آسانسوری برای دسترسی تا طبقه دوم طراحی شده و سپس از آسانسوری دیگری برای دسترسی به طبقه چهارم استفاده می شود.
 

عناصر و تکنیک های شاخص بنا
سبک و روحیه حاکم بر بنا: عناصر، مفاهیم و فناوری به کار رفته در ساخت بنا، مانند مفهوم کثرت و وحدت در محوطه سازی، الهام گرفتن از فرم چهار تاقی، تکرار صلابت طاق کسری، تداوم اندیشه و فناوری اجرای قوس در دوران صفوی، استفاده از تاق، کاربندی، مقرنس، تقسیمات هندسی، کاشی کاری، محور آب و مواردی نظیر آن، طراحی بنا را به طرز چشمگیری متاثر از معماری گذشته و تلاش در جهت تداوم آن معرفی می کند.
سطوح قالب های بتنی سفید، با تخته سه لایی پوشیده شد تا از خروج شیره بتن جلوگیری شده و سطوح صاف به دست آید. پس از آن، توسط استادان سنگ تراش روی سطوح، چکشی یا کلنگی شده و نقش و نگارهایی بر آن ایجاد شده است. در اتاق مخصوص پذیرایی، روی سطوح بتن، نقاشی شده و بعد توسط فرزهای سنگ بر و ایجاد نقش با تیشه، نقوشی در دیوار حک شده است.
سنگ گرانیت سیاه کف موزه برای اولین بار از معدن مروارید کردستان استخراج شده و مورد استفاده قرار گرفته است.
 

سمبلهای ایرانی که در طراحی برج آزادی مد نظر قرار گرفته اند:

بادگیر
بادگیر جزئی از کالبد ساختمانهای مناطق گرمسیری ایران است. در واقع، می‌توان بادگیر را سازه‌ای سنتی براي خنک سازی ایستا و خود بخودی داخل ساختمان تعریف کرد. نحوه کارکرد بادگیرها به صورت کولرهای آبی امروزی است؛ به این صورت که باد از منفذها و شیارهای بادگیر داخل می شود و از روی سامانه آبی تعبیه شده درون آن (در نتیجۀ عمل تبخیر، که عملی گرماگیر است) عبور مي كند و سرد مي شود و هوای داخل بنا را خنك مي كند.
بادگیر، نوع ابتدایی تهویه مطبوع، از ابداعات ایرانیان به شمار می‌رود و از دیرباز جزء نمادهاي تمدن ایرانی بوده است. استفاده از بادگیر در ایران سابقه‌ای بسیار طولانی دارد تا آنجا که برخی پژوهشگران، بنا بر شواهد باستانشناختی، تاریخ 4000 سال قبل از میلاد را برای آن رقم زده اند.
در برج آزادی نیز فضایی مانند بادگیرها در رأس برج شبیه‌سازی شده است؛ از اینرو، در چهار سوی طبقه آخر بنا، شیارهایی عمودی مشابه دریچه‌ های بادگیر (چشمه‌ها) وجود دارد. این شیارها، افزون بر استفاده زیباشناختی و تزيینی در طرح بنا، به تهویه هوای داخل بنا نیز کمک می‌كند.
بازار ایرانی
یکی از فضاهای مرتبط با مجموعه برج آزادی زیرگذر شرقی آن است که، همچون سایر فضاهای این مجموعه، عنصر دیگری از معماری کهن ایرانی اسلامی را بيان مي كند. نقشه و شکل کلی این فضا تداعی کننده بناهای بازار است.
در این فضا، چین و شکن های موجود در سقف به همراه نورگیر (روشندان) مرکز آن یادآور فضاهای تیمچه و طاقبندی بازارها و انعکاس صدا در این فضا یادآور همهمه حجره داران و مشتریان است. همچنین حوضچه وسط آن گویای حیاط و استراحتگاه بازارهاست.
باغ ایرانی
باغسازی یکی از  هنرهای كهن ایرانیان است که سنتهای ارزشمند و قدرتی معنوی را در خود دارد. تاریخ پیدایش اولین باغها در ایران به دوره هخامنشیان و باغهای سلطنتی پاسارگاد (قرن 6 قبل از میلاد) برمی‌گردد.
با نگاهي به ساختار مجموعه میدان و برج آزادی و با توجه به محوربندی میدان و استفاده از آبنما در آن و همچنین درختها و نحوه قرارگیری برج در تقا طع دو محور اصلی میدان، مي توان گفت كه تلاش معمار بر این بوده که الگو برداری آزادی از باغهای ایرانی و بويژه کوشک  و باغ کوشک داشته باشد. گواه این امر شباهت بسیار زیاد آبنمای محور اصلی میدان آزادی با آبنماهای باغ فین کاشان است.
همچنین استفاده مناسب از هندسه ایرانی و الهام گیری از نقوش هندسی جداره داخلی گنبد مسجد شیخ لطف الله اصفهان در فضای سبز اطراف برج آزادی بخوبی مشهود است.
چهارطاقي
پارسيان همواره يکتاپرست و براي دين خود جايگاه خاصي قائل بوده‌اند. در زمان ساسانيان، دين رسمي کشور زرتشتي بود و ـ از اين‌رو ـ آتش برايشان جایگاه خاصي داشته است تا آنجا که، براي نگهداري از آن، جايگاه مخصوصي مي‌ساختند که به آن چهارطاقي‌ اطلاق مي‌ گشت.
چهارطاقي فضايي است با قاعده مربع شکل و متشکل از چهارستون و چهار قوس در ميان آنها که طاقي مدور آن را مي‌پوشاند.
با مقايسه‌اي گذرا در پلانهاي چهارطاقي‌ و برج آزادي، مي‌توان دريافت که پلان برج آزادي برداشتي آزاد از پلان چهارطاقي‌ با اندکی تفاوت است.
روشندان
روشندان به منافذ و سوراخهايي اطلاق مي‌گردد که در براي روشنايي خانه‌ها به کار مي‌رود.
در فضاهايي که نورگيري و روشنايي فضا از طريق سقف انجام مي‌شود، نور به طور مستقيم وارد فضا مي شود و فقط بخشي از آن را روشن مي كند؛ در صورتي که استفاده از روشندان ـ در کنار عناصري همچون مقرنس و کاربندي ـ در طراحي داخلي بناها، ضمن ايجاد چشم‌اندازي زيبا، موجب مي‌گردد نور در جهات مختلف از مسير خود منحرف شود و به صورت پخش شده به داخل راه ‌يابد. بدين صورت، در داخل بنا روشنايي يکنواخت و غيرمتمرکزي پديد مي آيد که حجم بيشتري را در بر مي‌گيرد.
روشندانها، در طرحهاي هندسي گوناگوني، در ميانه بدنه بناها به کار مي‌روند. از جمله اين طرحها فرمي به نام شمسه است که برگرفته از نام خورشيد عربي است.
در برج آزادي نيز معمار، با به کارگيري عناصر سنتي نورگيري ـ همچون روشندان و روزنه در طبقات مياني و پنجره هاي شش ضلعي و شيارشکل در طبقات فوقاني برج ـ بر نشان دادن تضاد سايه و روشن و ايجاد فضايي خيالي و سحرآميز تأکيد ورزيده است.
در طبقات اول و دوم، روشنداني با طرح شمسه در ميانه سقف کاربندي شده جلوه‌ گري مي‌ کند که در کنار روزنه‌ هاي تعبيه شده در ميان دو طاق (ديوار داخلي طبقه اول) فضا را به زيبايي نور پردازي مي كند. تفکر و انديشه هنرمندانه معمار در برداشت آزاد از عناصر طبيعي، همچون خورشيد و ستاره، و تلفيق آن با مضاميني همچون معماري سنتي و مدرن و اجراي آن با مصالح سختي همچون بتون بسيار قابل توجه است.
طاق
يکي از پوششهاي بسيار زيبا و مناسب براي اتصال سقفها، بخصوص در مورد دهانه‌هاي بسيار بزرگ به ديوارهاي جانبي، استفاده از طاق است. اولين طاق قوسي شکل در ايران زيگورات چغازنبيل شناسايي شده است. همچنین طاق کسری از نمونه های بارز طاق قوسی است. پس از دوره‌ ساسانيان و در دوره هاي مختلف اسلامي، اين فرم طاقسازي عموميت خود را حفظ کرد و نمونه هاي ديگري از آن در مسجدها و بازارها و بسياري از آثار اسلامي به کار گرفته شد.  اصلاحاتي تدريجي براي تيزه دار شدن نوک طاق و قوسها پديد آمد و مبنايي شد براي پيدايش قوسهاي جناغي که رواج بسياري پيدا کرد.
در نماي شرقي – غربي برج آزادي، استفاده از دو طاق بيضي شکل و جناغي بخوبي مشهود است. در بين اين دو طاق، سير صعودي مرکز طاق به سمت بالا توسط هشت بخش محرابي شکل مشاهده مي شود که چگونگي تبديل شدن طاق باستاني بيضي شکل به طاق جناغي اسلامي را بيان مي كند.
کاربندی
يکي از تزيينات بسيار كهن و زيباي معماري سنتي استفاده از کاربندي‌ است. کاربندي به انواع طاقسازي‌ تزييني اطلاق مي‌ شود و متشکل از باريکه طاقهاي موربي است که با يکديگر تلاقي مي يابد و از تقاطع آنها (مفصلها) براي ايجاد طاق، به منظور پوشش، استفاده مي شود.
از نمونه کاربندي‌ ها در در بناهاي كهن مي توان به حمام گنجعلي خان کرمان، تيمچه‌ هاي معروف کاشان، تيمچه ملک اصفهان، سراي امين الدوله کاشان، مسجد وکيل شيراز، اشاره كرد.
در برج آزادي از هنر کاربندي در فضاهاي مختلف بسيار الهام‌ گرفته شده است که نمونه‌ هاي آن در نماي زير طاق بنا، سقف سالن دانستنيها، زير گنبد رک‌ (واقع در طبقات برج)، بخوبي نمايان است.
کاشیکاری
کاشیکاری یکی از روشهای دلپذیر تزيین معماری در سراسر سرزمینهای اسلامی است.
تاریخچه ساخت و تولید کاشی در ایران به هزاران سال قبل و چگونگی ظهور کاشی در تزيینات معماری به دوران قبل از اسلام و تزيینات کاخهای هخامنشی و آشوری بازمي گردد.
پس از گسترش اسلام، هنر کاشیكاری بتدريج یکی از عوامل تزيین و پوشش برای استحکام بناهای گوناگون و بویژه بناهای مذهبی شد.
معمار برج آزادی، به منظور بهره‌گیری از معماری تلفیقی ایرانی- اسلامی، به زیبایی از کاشی و بویژه تکنیک کاشی معرق در نمای خارجی و نیز روی گنبد طبقه فوقانی برج و همچنین استفاده از رنگ آبی فیروزه‌ای بهره برده است. این امر موجب زیبایی وافر بنا و نیز تداعی‌کننده معماری اصیل ایرانی در ذهن بیننده است. کاشیكاري پر طاووسی، در قوس جناغی (تیزه‌دار) نمای شرقی- غربی برج، از مهارت فراوان معمار و استادان کاشیكار ایرانی حکایت دارد.
 

مسیر دسترسی به برج آزادی:
بزرگراه محمدعلی جناح در ضلع شمالی، خیابان آزادی در امتداد طولانی ترین محور شرقی – غربی تهران در ضلع شرقی، بزرگراه آیت الله سعیدی در ضلع جنوبی و جاده کرج در ضلع غربی، دسترسی های اصلی به میدان را تشکیل می دهند. هریک از این دسترسی ها، جزء اصلی ترین معابر شهر به ویژه شریان های ارتباطی با بیرون از شهر می باشند.
دسترسی به بنای یادبود برای افراد پیاده از طریق زیرگذر و یا عبور خطرناک از مسیرهای پیرامونی میدان امکان پذیر است.
 

منابع:
مجموعه فرهنگی هنری برج آزادی
fa.wikipedia.org