منطقه عودلاجان در ارگ قدیم تهران اولین محله سکونت کلیمیان بوده است. این افراد در حوالی خیابان سیروس و نزدیکی بیمارستان سپیر ساکن بودند. گفته می شود در آن دوران هیچ یک از افراد کلیمی، خارج از این محدوده ساکن نمی شدند. این افراد همانند دیگر اقشار مذهبی همواره به دنبال مکانی برای عبادت خود بودند. کنیسه حییم نخستین کنیسه ای بود که در سال ۱۲۹۲ شمسی (۵۶۷۴ عبری) در خارج از محله عودلاجان که مرکز اصلی سکونت یهودیان بود، توسط آقایان اسحاق صدق و اسحاق مراداف در یکی از کوچه های فرعی خیابان سی تیر (قوام السلطنه سابق)، کوچه سیمی ساخته شد. این کنیسه اولین کنیسه خارج از محله عودلاجان است. «این دروازه خداوند است، عادلان داخل خواهند شد.» جمله ای که بالای عبادتگاه اصلی این کنیسه به خط عبری نوشته شده است. پیروان آیین یهودیت پیش از آن بیشتر در محدودهٔ محله های یهودی نشین یعنی محله عودلاجان کنیسه داشتند. کنیسه های قدیمی تر بیشتر در خیابان سیروس وجود دارند که قدمت آنها به ۲۰۰ سال پیش برمی گردد. کنیسای حییم نتیجه تحولات مشروطه است که طی آن یهودیان در مجلس دارای وکیل شدند. قدمت کنیسای حییم بیش از یک قرن است. بعد ها در اطراف این کنیسه، جامعه یهودی به تدریج ساخته شدند. در جنگ جهانی دوم مهاجران لهستانی وارد ایران شده و یهودیان ایرانی مهماندار یهودیان لهستان می شوند و در کنار کنیسه حیییم، لهستانی ها یک کنیسه مختص خود به نام کنیسه دانیل می سازند. بعد ها این کنیسه هم در اختیار یهودیان ایرانی قرار گرفت.
قابل توجه است که در اماکن مذهبی فرق کلیسا و کنیسه تفاوت دو مذهب یهود و مسیح با اداب و رسوم متفاوت است. کلیسا عبادتگاه مسیحیان و کنیسه عبادتگاه یهودیان است. به تبع تفاوت در باورها و آیین های مذهبی مسیحیت و یهودیت، معماری عبادتگاه آنها نیز تفاوت دارد. مهمترین تفاوت کلیسا و کنیسه باور مردمانی است که برای عبادت به این اماکن مراجعه می کنند وگرنه از لحاظ مفهومی ماهیت کلیسا و کنیسه و حتی مسجد یکسان است و هر سه مکانی برای عبادت ادیان محسوب می شوند.
وجه تسمیه حییم
این عبادتگاه در ابتدا به نام کنیسه حسن آباد معروف شده بود. نام “حئیم” در حدود ۵۰ سال قبل به این بنا اختصاص یافت. بر خلاف تصور عموم حییم یا حیم نام شخص خاصی نیست. در زبان عبری کلمه “حئیم” به معنی “برقرار” یا “زندگی” است.
تاریخچه بنا
کنیسه حیم که به صورت “حیّم”، “حییم” و “حئیم” نیز خوانده می شود یادگاری از دوران قاجار است. آنطور که شواهد تاریخی نشان می دهد این بنا در فاصله سال های ۱۲۹۰-۱۲۸۵ هجری شمسی احداث شده است. دو نفر از افراد سرشناس کلیمی به نام های اسحاق مردخای (اسحق مرادف) و اسحق صدق، این عبادتگاه را احداث کردند. این افراد که از تجار و بازرگانان بودند پس از سفر به اروپا و مشاهده امکانات کلیمیان تصمیم گرفتند از محدوده یهودیان در منطقه عودلاجان خارج شوند. آنها زمینی به وسعت ۱۰۰۰ متر مربع در خیابان سی تیر خریداری کردند. پس از این اقدام دیگر یهودیان نیز به تدریج به خیابان های حافظ، شیخ هادی و میدان حسن آباد تهران نقل مکان کردند. اولین اقدام برای ساخت کنیسه حیم خرید زمین بود که در سال ۱۲۹۱ هجری شمسی انجام شد. پس از آن بانیان این امر تلاش کردند با جمع آوری کمک های مردمی ساخت بنا را آغاز کنند. در مرحله اول تنها مبلغ لازم برای دیوارکشی دور زمین جمع آوری شد. اولین ساختمان کنیسا تنها اتاقی به وسعت ۲۸ متر بود. اما پس از دعوت از کلیمیان برای انجام فرائض مذهبی (تفیلا) محدودیت فضا برای همگان مشخص شد. لذا در سال ۱۲۹۲ هجری شمسی آن اتاق کوچک تخریب و ساخت بنای فعلی این عبادتگاه آغاز شد. استاد عزیز الله بنایان، تنها مهندس کلیمی آن دوران، ساخت کنیسا را بر عهده گرفت. یکی از افراد سرشناس کلیمی به نام حاج بنیامین اصیل مازندرانی نیز در تأمین هزینه ساخت بنا اقدامات بسیار مؤثری انجام داد.
معماری کنیسه حیم
کنیسه های ایران نیز مانند دیگر بناهای مذهبی از سبک معماری خاصی برخوردار بودند. در ساخت این نوع عبادتگاه دو اصل درونگرایی و مرکز گرایی از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده است. مطابق اصل درونگرایی، دیوارهای بیرونی بنا ساده و بی آلایش احداث می شوند. زیرا اصل بر درون بنا است و مبادی ورودی تنها مسیر عبور برای رسیدن به درون بنا هستند. مرکز گرایی یا محور گرایی اصل دیگری است که در ساخت کنیسا رعایت می شود. بر این اساس، نقطه کانونی کنیسا بخش “میشکان” است که از لحاظ مذهبی اهمیت خاصی دارد. در نتیجه تمامی اجزای ساختمان به گونه ای طراحی می شوند که به محوریت میشکان خدشه وارد نشود.
پلان این بنا مانند دیگر کنیسه های ایران مستطیلی در راستای شرقی-غربی است. زیرا این بنا باید در راستای قبله یهودیان یعنی بیت المقدس احداث شود. در ایران برای قرارگیری به سمت بیت المقدس ساختمان باید در جهت شرقی-غربی احداث شود. در واقع ساختمان به سمت مغرب که جایگاه نگهداری تورات مقدس است ساخته شده است. جایگاه نگهداری تورات مقدس به عبارتی محراب این عبادتگاه است که در زبان عبری “هخال” نامیده می شود. در ضلع شمالی و جنوبی بنا دو ایوان ستون دار طراحی شده است. وجود این ایوان ها سبب شده نور کافی برای فضای مرتفع سالن اصلی تأمین شود. در ادامه به معرفی بخش‌های مختلف بنا پرداخته ایم:
حیاط
این بنا از یک سالن اصلی و یک یا چند حیاط پیرامون آن تشکیل می شود. مراسم آئینی و مذهبی مختلف یهودیان مانند عید سایه بان ها یا جشن سوکوت در این فضاها برگزار می شود. در حیاط معمولاً داربست فلزی یا چوبی نصب شده و با گیاهانی مانند بید یا حصیر پوششی بر روی آن ایجاد می شود.
بخش ورودی
بخش ورودی بنا در حقیقت محل ارتباط یک محدوده غیر مقدس با مکانی مقدس است. ورودی این بنا به گونه ای طراحی شده که افراد با عبور از هفت پله وارد یک هشتی می شوند. در ضلع شمالی هشتی اتاقی قرار دارد که مسئول نگهداری این مجموعه در آن ساکن است. در ضلع جنوبی هشتی راه پله طبقه دوم یا همان جایگاه بانوان قرار دارد. ورودی اصلی در ضلع شرقی بنا قرار دارد. درب سالن اصلی نیز در امتداد ورودی قرار دارد به طوری که افراد پس از ورود، درست در مقابل هخال قرار می گیرند.
جایگاه تورات مقدس
هخال یا جایگاه تورات مقدس مهمترین بخش کنیسه محسوب می شود. این جایگاه در منتهی الیه ضلع غربی سالن کلیسا واقع شده است. جایگاه تورات مقدس با پرده زرشکی رنگ آراسته شده است. این پرده در سال ۱۳۳۵ هجری شمسی توسط نماینده کلیمیان در مجلس شورای ملی، مراد اَریه به کنیسا اهدا شده است. بر روی این پرده دعای زیر به زبان عبری درج شده است: «پدر ما، پادشاه اجداد ما، دروازه های آسمان را برایمان بگشا تا که تفیلا بخوانیم به درگاه تو»
منبر
در جلوی ردیف صندلی ها و قبل از محراب، جایگاهی شبیه منبر قرار دارد. پیش نماز بر روی این جایگاه ایستاده و نماز یا تورات می خواند.
جایگاه بانوان
در ضلع شرقی کنیسا یک نیم طبقه به عنوان جایگاه بانوان احداث شده است. برای دسترسی به جایگاه بانوان مسیر پلکانی در ضلع جنوبی احداث شده است. این جایگاه به اندازه ۶۰ نفر ظرفیت دارد. البته به دلیل کاهش چشمگیر حضور افراد در این عبادتگاه سالهاست از این جایگاه استفاده نمی شود.
جایگاه آقایان
ورود به سالن اصلی که همان جایگاه آقایان است از ضلع غربی هشتی کنیسا امکان پذیر است. این سالن با فرش دستباف ایرانی مفروش شده است. در حال حاضر ۱۴۱ صندلی در سالن اصلی در اطراف جایگاه میشکان وجود دارد. در حال حاضر به دلیل کمی جمعیت، تمام افراد در همین سالن حضور داشته و بانوان و آقایان در ردیف های جداگانه مستقر می شوند.
زیرزمین
بخشی از زیرزمین ساختمان تا سال ۱۳۵۵ به عنوان آب انبار استفاده می شده است. بخش دیگر آن چندین انباری وجود دارد که زمانی محل سکونت یهودیان جنگ زده اروپایی بوده است.
کنیسای لهستانی
در اواسط جنگ جهانی دوم بسیاری از یهودیان از اروپا به ویژه لهستان به ایران پناه آوردند. کلیمیان ایرانی آنها را در زیرزمین کنیسا پناه دادند. اما جمعیت یهودیان بسیار زیاد بود و فضای کافی برای آنها وجود نداشت. به همین دلیل ساختمان کوچکی در کنار ساختمان اصلی احداث شد. این ساختمان کوچک به کنیسای لهستانی یا اشکنازی معروف شد.
تزئینات داخلی
اصولاً در کنیسه بر خلاف کلیسا تزئینات زیادی دیده نمی شود. تنها چند نماد خاص که ریشه در اعتقادات و باورهای کلیمیان دارد در این عبادتگاه نصب می شوند. تزئینات کنیسه حیم نیز در اطراف هخال متمرکز شده است. در این محدوده گچبری های هنرمندانه ای اجرا شده است. نقوش هندسی، نقوش گیاهی مانند خوشه انگور و شمعدان های هفت گانه منورا از جمله نقوش گچکاری شده هستند. در میان بخش های گچبری، آینه کاری های زیبایی نیز دیده می شود. ستاره شش پر داوود و دو لوحه حضرت سلیمان از دیگر تزئینات این قسمت هستند. سقف کنیسا نیز به سبک معماری دوران قاجار به سبک مقرنس لانه زنبوری ساخته شده است.
بازدید
در حال حاضر مالکیت این بنا در اختیار انجمن کلیمیان تهران قرار دارد. مراسم نماز و نیایش در کنیسه حییم در روزهای شنبه، دوشنبه و پنج شنبه برگزار می شود. مراسم اعیاد خاص یهودیان مانند عید سایه بان ها نیز در این مکان برگزار می شود. به طور معمول بازدید از کنیسه های تهران باید با هماهنگی انجمن کلیمیان تهران صورت گیرد. به همین دلیل بهتر است برای بازدید از کنیسه های تهران از تور کنیسه گردی یا تور بازدید از محله هایی مانند عودلاجان و فلسطین استفاده شود.
موقعیت مکانی
این کنیسه تهران، خیابان سی تیر، نرسیده به موزه آبگینه، کوچه سیمی، نبش کوچه شهید حسن شاطری قرار دارد. قابل ذکر است در خیابان سی تیر تهران هم کلیسا وجود دارد، هم آتشکده و هم کنیسه به همین خاطر به این محدوده چهارراه ادیان نیز گفته می‌شود.
منابع:
- reiseniran.de
- fa.wikipedia.org
- lahzeakhar.com
