مسجد و مدرسه سپهسالار

متن کامل: مسجد و مدرسه سپهسالار

مسجد سپهسالار (که پس از انقلاب ۱۳۵۷ با نام مسجد آیت‌الله مطهری نیز شناخته می‌شود) یکی از نخستین و بزرگترین مسجد‌های شهر تهران است. این مسجد همراه مدرسه‌ای به همین نام در کنار عمارت بهارستان مجلس شورای ملی در میدان بهارستان تهران جای گرفته است.
بانی آن میرزا حسین خان سپهسالار قزوینی صدراعظم دوره ناصرالدین شاه قاجار است. مدرسه و مسجد سپهسالار پس از مدرسه چهارباغ اصفهان از بزرگترین و باشکوه‌ترین بناهای مذهبی در ایران بشمار می‌آید. سپهسالار در سال ۱۲۵۸ خورشیدی بنیادگذاری این ساختمان را آغاز کرد و از آنجا که در سال ۱۲۶۰ در مشهد درگذشت، برادرش یحیی‌خان مشیرالدوله در تکمیل این بنا همت گماشت. پس از درگذشت او نیز بخشی از ناتمامی‌ها و تزیینات بتدریج توسط نائب‌التولیه‌های وقت انجام یافت. ساخت هستهٔ اصلی بنا نزدیک به پنج سال به درازا کشید که طراحی مسجد را مهندس مهدی خان ممتحن‌الدوله شقاقی انجام داده و معمار آن استاد حسن معمار قمی بوده‌است. همچنین از «حاج ابوالحسن معمار» و «استاد جعفرخان معمار باشی کاشانی» به عنوان معماران اصلی مسجد و مدرسه یاد می شود.

مسجد سپهسالار گنبد ویژه‌ای دارد؛ تعداد هشت گلدسته بیش از تعداد رایج مناره در معماری مسجدهای ایران است و گنبد دو گوش خوابیده‌اش الگو گرفته از شیوه معماری مساجد ترکیه دارد.
معماری این بنا دارای الگوی چهارایوانی است. بنای مسجد و مدرسه عالی روی‌همرفته دارای ۸ مناره بلند است بلندترین آن 37 متر و کوتاه‌ترین آن 25 متر بلندا دارد. همه مناره‌ها از آجر ساخته شده و پوششي با کاشی‌کاری بسيار زيبا دارند.

بر پایه نقشه بنا، مجموعه شش ورودی دارد که پس از ساخت کتابخانه در سال ۱۳۴۲ خورشیدی پیوند اين قسمت از بنا با عمارت بهارستان قطع شده است. ورودی جنوبی هنگام ساخت بنا، در كوچه‌ای شش متری قرار داشته است. ورودی غربی مسجد و مدرسه عالی كه در اصلی بنا محسوب می‌شود دارای جلوخان و سردر بزرگ و درب دو لَتي آهنی باشكوه و بزرگی است كه در حاشيه خيابان بهارستان جای گرفته است. مجموعه بنای مدرسه عالی در بخش شرقی نيز دری دارد کوچکتر از در غربی که به در زنانه معروف بود است.

صحن يا حیاط مركزی بنا، به شکل چهارگوش و با چهار ایوان است. ابعاد صحن این ساختمان تقریباً ۶۱ در ۶۲ متر است. ایوان‌ها حدوداً ۱۸ متر هستند، و ساختمانش دو طبقه و در هر طبقه حجراتی جهت سکونت طلاب ساخته شده که مجموعاً قریب شصت حجره می‌باشد. در چهار طرف اضلاع ساختمان چهار ایوان قراردارد که ایوان بزرگ اصلی در طرف جنوب واقع شده و منتهی به مقصوره و گنبدی عظیم می‌شود.

در بخش بالایی ایوان شمالی دو گلدسته برپا شده که در میانه آن ساعت بزرگ و یگانه‌ای است كه در سال ۱۸۸۰ ميلادی با سه ناقوس در فرانسه ساخته شده، نصب گردیده است. این ساعت كه درون اتاقکی به بلندای ۵ متر، درازای 2/5متر و پهنای 1/5 متر جایگیری شده دارای دو رویه است که یکی به سوی حیاط مرکزی مدرسه ی عالی و دیگری به سوی عمارت بهارستان قرار گرفته است. بدنه اتاقک ساعت نیز كاشیكاری شده است.

شبستان تابستانی (گنبدخانه) بزرگترین فضای مسجد است. پهنای دهانه گنبد آن ۱۵ متر و بلندای آن ۳۴ متر است و در مجموع مساحتی نزدیک به ۱۶۰۰ متر مربع دارد. اين محل از نظر فضاسازی یکی از كارهای نمونه در زمان خود است، چرا که گنبد بر چهار پايه استوار است؛ در نتيجه ديد بسیار زیادی به شبستان تابستانی می‌دهد. چهار مناره بلندتر بنا در اين ايوان و کنار گنبد شبستان تابستانی جای گرفته است. چهار گنبد كاربندی با قاعده مستطیلی، بال‌های چليپا را پوشش داده‌اند. در نمای بیرونی نیز اين چهار گنبد سلسله مراتبی در حركت به سمت گنبد اصلی با بلندای ۲۵ متر به وجود می‌آورد. شبستان زمستانی نیز پشت ایوان شرقی واقع شده است که دارای ۴۴ ستون سنگی یکپارچه است و بین هر چهار ستون یک سقف گنبدی شکل است که از درون دارای گچبری است. در این شبستان محراب عریض با نمای سنگ مرمرین ساخته شده و بالای آن مقرنس و گچ‌بری شده است. مقرنس‌ها وگچبری‌های این شبستان كه به صورت اسلیمی و كتيبه‌های خطاطی شده است که در سال ۱۳۵۰ خورشیدی توسط استاد حسين لرزاده و استاد محمد حسین شکل آبادی ساخته شده بسیار زیبا و چشم نواز است. پیش از آن، طاق اين شبستان نمایی آجری داشته است.

مصالح اصلی در ساخت این مسجد آجر است که کمتر برای تزئین به كار رفته است. تزئیناتی چون یزدی‌بندی و مقرنس، كاسه‌بندی و کاشی‌کاری به گونه‌ای گسترده در این ساختمان بکار رفته است. سنگ و تزئینات سنگی در اين مجموعه جابه جا به كار رفته و از اين نظر با ديگر بناهای دوران قاجار ناهمسان و به معماري دوره زنديه همسانی دارد.

در دوره‌های بعدی ‌نیز بخش‌‌های دیگری از مسجد همچنان تکمیل شد. در سال ۱۳۲۰ ، در محل گلخانه تالاری ساخته شد که امروز مجموعه دارالقرآن است. در سال ۱۳۴۲، استاد حسین لرزاده دگرگونی‌هایی در شبستان زمستانی ایجاد کرد و در سال ۱۳۷۵ ، نیز مهندس سعیدی گنبد اصلی را اساسی بازسازی کرد. نمازخانه مسجد که به چهل ستون شناخته می‌شود (در واقع ۴۴ ستون دارد)، در شرق صحن جای گرفته است؛ صحن دارای چهار باغچه، چهار خیابان و حوض بزرگی در میانه است که از آب روان قنات مهران سیراب می‌شده است.

ویژگی‌های مهم فضای مسجد عالی شهید مطهری
از ویژگی‌های مهم فضای مسجد عالی شهید مطهری (ره) که در واقع یکی از برجسته‌ترین ابداعات معماری قاجاری نیز به شمار می‌رود، وجود مهتابی‌ها و بهار خواب‌های وسیع در طبقه فوقانی است‌. هر چند این فضاها با ظرفیت بسیار در مسجد سیداصفهان و مسجد سلطانی سمنان نیز یافت می‌شود، در مسجد عالی شهید مطهری ( سپهسالار) در مقیاسی وسیع‌تر و با پیچیدگی‌های بیش‌تر طراحی شده است‌.
دیگر ویژگی معماری مسجد مناره‌های متعدد آن در ابعادی نامنتظره است‌. امتداد نیم استوانه‌ای آن‌ها تا کف حیاط می‌رسد و ابتکاری منحصر به فرد را به نمایش در می آورد. استفاده از ساعت به جای مؤذنه‌، نمونه‌های بسیار دارد، لیکن در این بنا مکمل مجموعه حرکت‌های عمودی است و کاربرد آن بسیار به جا است‌.
مسجد و مدرسه شهید مطهری(سپهسالار) نخستین و بزرگ ترین مسجد و مدرسه عالی در تهران است که از نزدیک ترین تلفیق ها میان معماری ایرانی و معماری مساجد استانبول است.
مسجد سپهسالار گنبد ویژه‌ای دارد؛ تعداد مناره‌های بیش از اندازه متداول آن که حدود 10 مناره است و گنبد دو گوش خوابیده‌اش نشان از سبک معماری مساجد ترکیه دارد.
کارشناسان معماری معتقدند که این بنا با بهره‌گیری از کاشیکاری ها و مجموعه هنرهای معماری دوره قاجار طراحی و ساخته شده است و به طور کلی طرح این بنا را ملهم از مسجد جامع اصفهان، مسجد اباصوفیه استانبول و مدرسه چهارباغ اصفهان می دانند.
مسجد سپهسالار با بهره گیری از کاشی کاری ها و مجموعه هنرهای معماری دوره قاجار نه تنها یکی از زیباترین مساجد بلکه یک مدرسه نیز هست.
این بنا برگرفته از مسجد جامع اصفهان، مسجد اباصوفیه استانبول و مدرسه چهارباغ اصفهان است، «نمازخانه مسجد که به چهل ستون معروف است (اما 44 ستون دارد)، در شرق صحن قرار دارد؛ صحنی که دارای چهار باغچه، چهار خیابان و حوض بزرگی در میانه است که از آب جاری قنات تهران (که برای مدرسه، مسجد و عمارت بهارستان می آمد) سیراب می شد.»
چهار ایوان مرتفع روبه روی هم قرار دارند که کوتاهترین آنها رو به قبله است و گنبدی دارد که با گنبد مساجد قدیمی تر از خود تفاوت می کند و معماری جدیدی را ارایه می دهد. چهار مناره بلند که پایه های هر یک تا کمر از سنگ است و به شیوه ظریفی حجاری شده، به همراه دو مناره دیگر در دو طرف جلوخان، در مجموعه شش مناره مسجد را تشکیل می دهند؛ از چهار مناره اولی، دو مناره به دو پهلوی ایوان متصل است و دو مناره دیگر روبه روی ایوان قرار دارد. تمامی مناره ها از آجر ساخته شده و پوششی با کاشیکاری بسیار زیبا دارند.

کتابخانه
عامل دیگری که به این مجموعه اهمیتی دو چندان می‌بخشد کتابخانه مسجد است که در سال ۱۲۵۹ سپهسالار با خرید کتابخانه ۴۰۰۰ نسخه‌ای اعتضادالسلطنه آن را پایه‌گذاری کرد. هم اینک، گنجینه‌ای با بیش از ۴۲۰۰ کتاب خطی به خط مؤلفان و نزدیک به ۱۰۰۰۰ کتاب چاپ سنگی در این کتابخانه موجود است.

محل استقرار فرهنگستان ایران (فرهنگستان اول) نیز در این مسجد بود که امروز در جایگاه آن کتابخانه مسجد سپهسالار جای گرفته است. از این رو خاطرات فرهنگستان اول را در این کتابخانه بازسازی شده، می‌توان یافت.

مدرسه
مدرسهٔ سپهسالار یا مدرسهٔ ناصری نام مدرسه‌ای است که میرزا حسین‌خان سپهسالار (صدر اعظم دورهٔ ناصری) در تهران ساخت. در این مدرسه، بیشتر، علوم اسلامی تدریس می‌شد. پس از تشکیل دانشگاه تهران، مدرسهٔ سپهسالار به دانشکدهٔ علوم معقول و منقول تبدیل شد و پس از شهادت مرتضی مطهری نام آن به مدرسه عالی شهید مطهری تغییر یافت و اداره آن از طرف آیت الله خمینی به محمد امامی کاشانی سپرده شد.
املاک بسیاری بر مدرسه وقف شده‌است و تولیت آن به موجب وقف‌نامه با پادشاه عصر است. مدرسهٔ سپهسالار مشتمل بر مسجد سپهسالار، مکتب‌خانه و کتابخانه‌است. کتابخانهٔ آن به دلیل داشتن نسخ خطی بی‌نظیر اهمیت خاصی دارد. این بنا زمانی محل دانشکدهٔ معقول و منقول، مؤسسهٔ وعظ و خطابه، و فرهنگستان ایران بود. ورودی اصلی مدرسه در خیابان بهارستان واقع شده‌است. مجموعهٔ این بنای باشکوه (مدرسه و مسجد) مشتمل است بر جلوخان، سردر، دهلیز، حجره‌های دوطبقه، چهار ایوان، گنبد عظیم و شبستان (چهلستون)، هشت گلدسته، منارهٔ کاشیکاری و مخزن کتابخانه. شاهکاری از معماری و کاشیکاری مشهور به هفت‌کاسه (طاق معلق) در آن به یادگار مانده‌است، و از لحاظ کاشی‌های مصور خشتی رنگارنگ و نیز حجاری ستون‌های یکپارچه و سنگ‌های ازاره به این بنا برجستگی خاصی داده‌است. در سال ۱۳۵۸ نام آن به مدرسه عالی شهید مطهری و در سال ۱۳۸۸ نام آن به دانشگاه شهید مطهری تغییر یافت.

تزئینات
تزئینات ساختاری چون کاربندی و غیرساختاری چون یزدی‌بندی و مقرنس و کاسه‌بندی در ساختمان مسجد به کار رفته و کاشی‌کاری در سطحی وسیع استفاده شده است‌. از انواع مهم کاشی ‌کاری در این مسجد معقلی‌، هفت رنگ یا خشتی و معرق را می‌توان نام برد که این آخری به دو صورت اسلیمی و گره‌چینی است و معرق برجسته سر در ورودی در نوع خود منحصر به فرد است‌. سنگ و تزیینات سنگی در این مجموعه جابه‌جا به کار رفته و از این نظر با دیگر ابنیه دوران قاجار تفاوت دارد و به معماری دوران زندیه شباهت می‌یابد. در این بنا آجر کاری به شکل تزیینی دیده نمی‌شود اما، آجر مصالح اصلی بنا را تشکیل می‌دهد و زمین‌های است که کاشی کاری روی آن نمایی جذاب دارد. طاق‌های آجری پر تنوع در دالان‌ها و ورودی‌ها نیز به چشم می‌خورد.
تزیینات گچی در شبستان زمستانی به صورت گچ‌بری‌های اسلیمی و کتیبه‌های خطاطی شده‌اند که همه به دست استاد لرزاده ساخته شده‌اند. تزیینات چوبی نیز چون دیگر تزیینات با استادی شکل گرفته‌اند. درهای حجره‌ها و در اصلی شبستان زمستانی گره‌چینی معرق دارند. درب اصلی که به خیابان سرچشمه باز می‌شود دارای بهترین نمونه تزیینات فلزی در این مجموعه است‌. پشت پنجره حجره‌ها نیز نمونه‌هایی زیبا از فرفورژه (نرده‌های دست‌ساز آهنی‌) دیده می‌شود.