یکی از آثار تاریخی شهرستان دشتی که قدمتی در حدود یکهزارو پانصد سال دارد، دخمکستان یا استودان های درویشی است که از توابع بخش شنبه و طسوج این شهرستان است و در محلی که به نام "آخوره اسب رستم" مشهور است واقع شده است. پنج استودان در روستای درویشی از آثار ناشناخته این شهرستان است که به احتمال زیاد مربوط به پیش از اسلام و زمانی است که مردم این منطقه پیرو کیش زرتشت بوده اند و هم اینک در طبیعت بکر و دست نخورده حاشیه رودخانه مند در ۶۵ کیلومتری جنوب شرقی خورموج مرکز شهرستان دشتی قرار گرفته است.
پاک نگه داشتن و نیالودن عناصر چهارگانه آب، باد، آتش و خاک از اصول زرتشتیان است و پیروان این آیین برای دفن مردگان خود و نیالودن خاک ابتدا اجساد را در محلی به نام دخمه قرار می دهند تا پس از خورده شدن گوشت و پوست آنها توسط لاشخورها و کرکس ها و تجزیه کامل موادآلی اجساد، استخوان های مانده را برای نگهداری به محلی به نام استودان منتقل کنند. استودان در حقیقت قبرهای باز با دهانه و شکل دایره مانند با کف و دیواره های سنگی یا ساروج هستند که در دیواره های کوه های کم ارتفاع اطراف شهرها و روستاها کنده می شدند. وسعت استودان ها به اندازه یک یا چند گور است و بلندی دیواره پیرامون آنها از یک تا چهار متر متغیر است. بلندی استودان ها به حدی بوده است که ضمن اینکه انتقال مردگان به درون آنها دشوار نباشد درارتفاع خیلی کم هم بنا نمی شد که لاشخورها دراطراف آنها کمتر تجمع کنند یا محل رفت و آمد مردم باشد و اکثر آنها با فاصله نه چندان دور از محل تجمع انسانی ساخته می شدند. معماری استودان ها نیز بسته به جمعیت و مکنت مالی مردم، ساده و پیچیده دارد که در نوع ساده و ابتدایی آن که از قدمت بیشتری نیز برخوردار است استودان ها تنها یک در داشته و هیچ گونه ارتباطی نیز باهم نداشته اند ضمن آنکه دربسیاری جاها مانند استودان های درویشی که از نوع ساده اما به شکل تجمعی به صورت ردیف در کنار یکدیگر قرار گرفته اند برای هر دو منظور مرده گذاری و نگهداری استخوان مورد استفاده قرار می گرفتند.
دربرخی مناطق مانند شهرری استودان ها فقط برای نگهداری استخوان مردگان بوده است زردتشتیان ایران استودان را "دادگاه" و زرتشتیان هندوستان آن را "دخمو" به معنی "دخمه" می نامیدند که احتمال دارد "دادگاه" " تغییر یافته "داغگاه" به معنی محل داغ شدن باشد. دخمه نیز تغییر یافته "دخمک" است که کلمه ای است پهلوی به معنی گور و مجموعه استودان ها را درزبان پهلوی "دخمکستان "می گفتند که بعدها به "گورستان "و "قبرستان " تغییر پیدا کرده است. درمناطق جنوبی استان بوشهر و منطقه دشتی به استودان "خرفت خانه" می گفتند که خرفت به کسی می گفتند که فاقد هوشیاری باشد.
منابع:
- darvishi-dasht.blogfa.com
- bastanshenas.com
- mond.ir
