تل سوز تپه ای است در ضلع شمالی شهر دیّر که مردم محلی آن را «تل سُوز» می خوانند، عده ای نیز آن را «تل ماسویی» می نامند. (ماسو گیاهی شورمزه از سبزیجات وحشی است.) نتایجی که از تحقیقات در مورد این مکان به دست آمده، نشان می دهد که یک تپه تقریبا مرتفع طبیعی بود که بعد ها به دست پیشینیان مسکونی شده و تا به درستی مورد کند و کاو قرار نگرفته است، در حالی که تپه در سال ۱۳۸۳ ثبت میراث فرهنگی شده است. یک گروه باستان شناسی در سال ۱۳۹۵ در این تپه به کاوش پرداختند که نتیجه قدمت منطقه را به دوران قبل از میلاد عقب برد و نشان داد که در حدود هفت هزار سال قبل در این منطقه تمدن پر رونقی جریان داشته است.
احتمالا در گذشته نه چندان دور که یهودی ها در دیّر ساکن بودند و بیشتر به تجارت و داد و ستد مشغول بوده و امرار معاش می کرده اند، اگر در زبان عبری واژه سبز یا بهار به معنی «آویو» باشد، نام تپه مذکور برگرفته از زبان و گویش عبری است و می توان گفت یهودیان ساکن دیّر از ابتدا این تپه را نامگذاری کرده اند و علت نامگذاری دیگر به حدس و گمان این است که در فصل بهار روی این تپه از تاج تا پایین گیاهی شورمزه به نام «ماسو» که تقریبا جزء سبزی های خوراکی منطقه بوده و رویش فراوانی در این تپه داشته و حتی شیب کامل تپه را می پوشانده، به طوری که کاملا سبز دیده می شد و مردمان تپه را تل سوز می خوانده اند.
این تپه که در حدود چهار هکتار البته با دو کوره که در ضلع شرقی وجود دارد و ارتفاع آن از تاج تا پایین در بعضی از ضلع ها به بیش از بیست متر می رسد، کاملا مسکونی بوده و شاید بر اثر بلایای طبیعی ویران شده که می توان تا حدودی به زلزله ای که سال ۳۶۶ هجری قمری صورت گرفته، اشاره کرد، بعد از آن دیگر محل سکونت نبوده و فقط در فصل بهار که تپه کاملا سرسبز می شده، اهالی دیّر برای تفریح به کنار این تپه می رفته اند. خوشبختانه ساختار اصلی و بافت روی این تپه که بیشتر با سنگهای تراشیده و ملات گچ و دیوارهایی با معماری پیشرفته و در کف سازه کاملا با ملات گچ پوشیده شده است، باقی مانده و در اطراف تپه کاملا نمایان است، در قسمت جنوبی نیز قسمتی از آب انبار که مدور شکل و به بطن اصلی تپه چسبیده باقی است. تپه دقیقا مشرف بر خلیج فارس است و زمانی که این تپه مسکونی بوده و فعالیت و زندگی و شاید مرکز سنجشی از اداره حکومتی در جنوب ایران بوده، مردمان می توانسته اند از بالای تپه نظاره گر و سنجشگر ساحل و دریا باشند، که در اینصورت تپه اهمیت بسیار داشته و جایگاه مهمی در حاشیه خلیج فارس داشته است.
در روی این تپه می توان سفال هایی به رنگ نخودی-سیاه تا خاکستری-لاجوردی و فیروزه ای و حتی ظروف سرامیکی که احتمالا از خاور دور به این منطقه آورده شده و انواع فلزات و اشیا از قبیل مس، نقره، طلا و سرب به وفور پیدا کرد و حتی ظروفی سنگی آهکی که شاید به منطقه حاشیه خلیج فارس از مرکز ایران و حتی از جاده ابریشم به این مکان آورده شده میتوان دید. همچنین در حاشیه تپه در قسمت بالا که مسکونی بوده، در حاشیه آن بر اثر تخریب و بارش باران ناودان های خرطومی شکل در بعضی از قسمت ها پدید آمده که در همدیگر قفل شده اند که شبکه آبرسانی برای خروج آب باران از پشت و دالان های وسط و بین اتاق‌ها بوده. برعکس تپه های باستانی زیادی که در اطراف وجود دارد و چسبیده به سازه های روی تپه مخزن های ساروجی برای ذخیره آب بوده در این تپه فقط در قسمت جنوبی آب انباری مدور خودنمایی می کند و همچنین فقط در قسمت جنوبی شیب تپه آثار دیوارها نمایان است. احتمالا در زمان پادشاهی خسرو ساسانی تمدن روی این تپه رونق داشته، خسرو دوم همانند پادشاهان اولیه ساسانی جنگاور و رزمجو بود که در این تپه هم سکه متعلق به خسرو دوم یافت شده است. خسرو دوم قدرت خود را در دو سوی ساحل خلیج فارس و حتی در جزیره بحرین استحکام بخشید.
اگر در این تپه با بررسی کامل علمی بتوانیم تا حدی به دقیق بودن دوران ساسانیان برسیم، می توان آثار چند سازه با پاره سنگ های کوچک و ملات گچ دید، در بین سازه استخوان های مردگان وجود دارد که استخوان ها را در لا به لای سازه و دیوارهای قطوری با ملات گچ می پوشانده اند که در نزدیکی تپه ذکر شده وجود دارد، در ضلع شرقی به فاصله پانصد متر، با پیدا شدن سکه های مختلف حاکمان چینی در منطقه بطانه و سکه های ساسانی و حتی اسلامی در سواحل چین به خصوص در سه محل در جنوب شرقی چنی گواه آن است که شهر بزرگ بطانه زمانی کشتیرانی پررونق و تجارت دریایی چشمگیری داشت. در ضمن چندی پیش هم بشکه بزرگ آبرسانی این منطقه مسکونی و تجاری پیدا شده که از رشته کوه زاگرس از چشمه های آب شیرین بالا‌دست شهر دوراهک به وسیله کانال هایی که با سنگ و ساروج ساخته شده اند از دشت گذشته تا به ساحل کشیده شده که در بعضی از جاها هنوز قسمت های طولانی این سازه سالم مانده است. همچنین لوله های فلاخن مربوط به هزاره پنجم قبل از میلاد، انواع ابزارهای سنگی، استخوان های حیوانی، بقایای داروهای گیاهی و نمونه های زغال در کاوش ها پیدا شده است.
منابع:
- فرمانداری دیر
- bamdad24.ir
- iribnews.ir
