مهران یکی از شهرستان های جنوبی استان ایلام است که آثار ارزشمند تاریخی دارد که توام با موقعیت ویژه مرزی از نظر تردد و مبادلات تجاری اهمیت ویژه دارد. در بین آثار تاریخی مهران قلعه کنجانچم در سال ۱۳۲۶ هجری قمری به دستور غلامرضا خان ابوقداره آخرین والی ایلام ساخته شده و سکونتگاه خاندان والی در فصل زمستان بوده که مقر حکومتی خود را نیز در آن قرار داد و برای گرفتن عوارض و مالیات از آن استفاده کرد. امروزه این قلعه به یکی از مراکز مهم گردشگری استان ایلام تبدیل شده است. تلفیق مناظر اطراف با نمای قلعه، جلوه ای زیبا به این مکان داده است.
معماری
قلعه کنجانچم دارای ابعاد مستطیلی و در یک طبقه با زیرزمین ساخته شده است. قلعه به شیوه چهارایوانی با سقف های قوس دار نیم دایره و طاق گهواره ای بنا شده است. قلعه کنجانچم شامل اتاق های مرتبط به هم، حمام، برج نگهبانی و قسمت مسکونی و دیوان خانه است. قلعه سه ورودی دارد و دارای چهار برج دیده بانی است. تمام اتاق های قلعه به وسیله درهای تو در تو به هم وصل شده و ارتباط ورودی به تمام اتاق ها و حیاط اصلی به وسیله راهروهای پوشیده صورت می گیرد. نمای خارجی آن از سنگ تشکیل شده است. حمام قلعه کنجانچم نیز در پشت ساختمان قلعه ساخته شده است. این بخش از بنا شامل سه اتاق، یک راهرو اختصاصی و خزینه است که از طریق کانال و تنبوشه های سفالی آب آن تامین می شده است. مصالح به کار رفته در ساخت این حمام سنگ و گچ بوده اند. در طراحی قلعه فضاهای مختلف مورد نیاز مثل استراحتگاه، اندرونی، حرمسرا، اصطبل، سیاه چال، حمام، مطبخ و شاه نشین و هشتی در نظر گرفته شده است. در ضلع شمالی این بنا اتاقی قرار دارد که با سنگ مرمر تزئین شده بود اما بعد از مرمت های انجام شده دیوارهایش با کاشی رنگی تزئین شده و چون از همه اتاق ها بزرگتر بوده و وسط آن حوض کوچکی قرار دارد به آن شاهنشین می گویند. علاوه بر آن در ضلع شرقی نیز دیواری از یک اتاق وجود دارد که با توجه به تزئینات گچی و گچبری، محققان حدس می زنند که این اتاق هم یا بخشی از شاه نشین بوده یا اتاق مهمان است. سرویس بهداشتی در فضای داخل برج نگهبان قرار دارد. مصالح به کار رفته در قلعه تماما بومی بوده و در همان محل تهیه شده اند.
در میانه طول جنوب شرقی قلعه، ورودی زیبایی با کمی شکستگی رو به بیرون وجود دارد که تاکید بیشتری را القا می کند. ورودی با نمایی با دو جرز پیش آمده در طرفین درگاه و دو طاق نمایی که جزرها را به دیواره اصلی قلعه متصل می کند زیبایی خاصی دارد. در پس درگاه، ورودی هشتی جای دارد که با چرخشی ۹۰ درجه به دالان ارتباطی منتهی به حیاط، متصل است. فضای ورودی شامل پیش تاق، درگاه، سکو و هشتی و... است. قلعه کنجانچم، دارای معماری درون گراست و بیرونی آن کاملا ساده و فاقد هرگونه تزئین است. چهار برج دیده بانی در چهار راس بنا، قرار گرفته است. نصب کنگره های دیده بانی بر روی دیوار، داشتن دست انداز بلند دیوار از لبه خارجی و تعبیه نمودن سوراخ هایی به صورت اریب برای نگهبانی و حراست از تمامی اضلاع قلعه به خوبی نمایان است و بنا را از یکنواختی خارج کرده است.
تزئینات قلعه
قاب بندی اطراف طاق های ورودی قلعه با آجر و سطح داخلی آن به صورت گلچین آجری در نقش حصیری نماکاری شده و در لبه قوس یک گره چینی آجری کار شده است. نمای سر در تمام اتاق های قلعه که رو به حیاط مرکزی هستند، به همین روش، قاب بندی و تزیین شده اند. قاب بندی آجری در نمای دیوار هشتی ضلع شمال شرقی و قوس های نیم دایره از نوع گچی در فضاهای بین قوس ها بخش دیگری از تزئین های آجری در قلعه است. وجود گچبری در نقوش ساده، تلفیق خطوط و گلبرگهای ریز در اطراف طاق نماها و بدنه های دیوار قلعه، از تزئین های داخلی اتاق هاست.
مرمت
قلعه تاریخی کنجانچم در سال ۱۳۸۵ توسط سازمان میراث فرهنگی و گردشگری مرمت شد. این قلعه به دلیل بارش باران و وقوع سیل در سال ۱۳۹۴ نیز دچار آسیب شد و با وجود استحکام فراوانی که داشت به دلیل برخورد صاعقه به آن، دیوار جنوبی قلعه، به طول ۱۵متر تخریب شد که در سال ۱۳۹۹ نیز برنامه مرمت دوباره آن مورد بررسی قرار گرفت.
موقعیت مکانی
این قلعه در ۱۵ کیلومتری شمال شهر مهران، جاده ایلام-مهران، در منطقه امیرآباد در میان تنگی موسوم به کنجانچم و در نزدیکی رودخانه کنجانچم ساخته شده است.
منابع:
- وزارت میراث فرهنگی و گردشگری
- kojaro.com
- ilam.irib.ir
- mehrnews.com
- visitiran.ir
