در سه کیلومتری شرق بنای امامزاده ابراهیم بردی دهلران برروی تپه ای که دو رودخانه کوچک "شاخ" و " دروه شور" از کنار آن می گذرد باروی بزرگترین قلعه تاریخی استان ایلام یعنی قلعه "شاخ " یا "شیاخ" دیده می شود. در یک نگاه کلی این مکان در حد فاصل رودخانه بزرگ میمه در جنوب و ارتفاعات تخت پیران در شمال آن قرار گرفته است. با توجه به معماری، چگونگی ساخت و موارد فرهنگی بدست آمده از این قلعه و مقایسه آن با بناهای همگون و بررسی شده ای چون تخت سلیمان آذربایجان، قلعه دختر فارس، محوطه تاریخی دره شهر و قلعه فیروزآباد کرمانشاه می توان گفت قلعه شاخ مربوط به دوران ساسانی و قرون اولیه اسلامی بوده با این تفاوت که این بنا از نظر وسعت بزرگتر از بقیه بناهای تاریخی ذکر شده است. این مکان تاریخی بر سر یکی از راه های فرعی باستانی منطقه پشتکوه به خوزستان، پیشکوه و عراق قرار گرفته و به لحاظ موقعیت قرارگیری، عظمت واستحکام باروی و کابری خاص آن (نظامی-مسکونی) و نزدیکی به پایتخت ساسانیان اهمیت و جایگاه ویژه ای داشته است. این قلعه متاسفانه با بی توجهی مسئولان در حال تخریب است و وسط قلعه بعنوان کشاورزی مورد استفاده قرار می گیرد.
وجه تسمیه
این بنا بین اهالی با نام شیاخ و شیاق خوانده می شود که در کتب با نام قلعه شاخ آمده است. شاید به دلیل وضعیت باروی قلعه که به صورت زاویه دار و شکسته می باشد که آنهم به جهت حرکت بارو بر روی منحنی توپوگرافی تپه بوده و تقریباً به شکل شاخ حیوان است با نام قله شاخ خوانده شده است.
ویژگی معماری
باروی بزرگ، طویل و مستحکم آن اهمیت بنا را دو چندان نموده که از ویژگیهای منحصر این بنا نسبت به دیگر قلعه ها در استان و حتی در سطح کشور است. بنای قلعه بر روی تپه ماهوری که محصور در دو رودخانه شاخ و دره شور در شرق و غرب بوده ساخته شده است. باروی قلعه به شکل طولی از شمال به جنوب کشیده شده که به جهت حرکت در پیچ و خم تپه دارای زوایایی است. صحن داخلی بنا در ضلع شمال عریض تر نسبت به بخش جنوبی است. ساخت و سازها در بخش شمالی قرار گرفته که به شدت تخریب شده اند. در منتهی الیه بخش جنوبی (از شمال به جنوب) با احداث یک دیوار به طول ۹۰ متر و ضخامت یک متر بخش محدودی از ضلع جنوبی را منفک کرده که دارای درگاهی بطول یک متر و نیم است. در این بخش تنها آثار یک اتاقک به ابعاد ۵×۵ متر تخریب شده موجود است. بر روی باروی بزرگ و طویل قلعه پشت بند هایی هلالی جهت استحکام آن تعبیه شده است. در شرق و غرب و جنوب وضعیت طبیعی منطقه به گونه ای است که ورودی قلعه در آن تعبیه نگردیده است، مطمئناً ورودی قلعه در بخش شمالی بوده که به دلیل تخریب شدید در این ضلع به درستی مشخص نیست. باتوجه به بزرگی قلعه و تراکم اماکن مسکونی در آن میتوان این قلعه را از نظر جمعیتی بالا دانست. این قلعه با توجه به مصالح به کار رفته در ساختمان آن که سنگ و ملاط ساروج اند به دوره ساسانى تعلق دارد و چون در نزدیکى بین النهرین قرار داشته به عنوان انبار آذوقه نیز مورد استفاه قرار می گرفته است. مصالح دیوارهاى باقى مانده قلعه، هر یک به طول هزار متر و ارتفاعى بین ۷ تا ۱۰ متر و ضخامتى حدود ۲ متر کلاً از سنگ ساخته شده است. بقایاى اتاقهاى قلعه نیز که جهت اسکان فرماندهان و حکمرانان ناحیه استفاده می شده، هنوز مشهود است. در قسمت شمال قلعه و بر روى تپه هاى مشرف به آن دو اثر قدیمى که برجهاى دیده بانى قلعه بوده اند نیز باقى مانده است.
مهمترین ویژگی این مکان چگونگی تامین آب آن بوده است. براى تأمین آب ساکنان قلعه، کانالى از سنگ و ملاط ساروج احداث شده بوده که آب مورد نیاز را از تنگ وویله به کمک شیب طبیعى زمین به داخل قلعه هدایت می کرده است. یعنی در بخش شمالی که رود های شاخ و دره شور از آن سرچشمه می گیرند، با احداث کانالی (جوی سنتی) آب را به نزدیکی قلعه آورده که به دلیل عوارض طبیعی در بخشی تا باروی قلعه با احداث دیواری با مصالح سنگ و گچ (مصالح ساخت بنا) ضمن بلوکاژ، کانال آبی تعبیه نموده که از شمال به جنوب در حرکت بوده که با گردش نود درجه در نزدیکی بارو وارد قلعه می شود که با این روش آب مصرفی را تامین کرده اند.
موقعیت مکانی
قلعه یا شهر باستانى شیاخ بر فراز تپه هاى بین دو رودخانه در تنگ معروف به وویله و در دامنه کوه هاى تخت پیران در شمال غربى و تخت نیله در شمال شرقى بخش زرین آباد شهرستان دهلران و در نزدیکى روستاى بردى، واقع شده است.
منابع:
- shahrmajazi.com
- fa.wikipedia.org
- ilam.irib.ir
- chtn.ir
