محوطه باستانی ازبکی در روستای ازبکی در شهرستان نظرآباد استان البرز قرار دارد. برای نخستین بار در سال ۴۸ شمسی این تپه باستانی شناسایی و چند سال بعد در فهرست میراث ملی ایران ثبت شد. براساس کاوش های صورت گرفته، محوطه باستانی ازبکی در برگیرنده شش هزار سال بقایای فرهنگی پیش از تاریخ و اوایل دوران تاریخی ایران از نیمه اول هزاره هفتم تا نیمه نخست هزاره اول پیش از میلاد مسیح یعنی دوران مادها است. ازبکی محوطه باستانی گسترده ای برابر با صد هکتار و چند تپه ارزشمند است که شش تپه از آنرا گروهی از باستان شناسان ایرانی به سرپرستی دکتر یوسف مجید زاده (از سال ۱۳۷۷ تا ۱۳۸۴) حفاری کرده اند. محوطه باستانی ازبکی در زمین های کشاورزی روستا واقع شده است.
محوطه باستانی ازبکی شامل یک تپه بلند مرکزی به ارتفاع ۲۶ متر و شش تپه کوتاه تر به نامهای «تختگاه»، «جیران»، «مارال»، «دوشان»، «یان» و «گوموش» است. طی کاوشهای صورت گرفته قدیمی ترین خشت های دست ساز بشری در این محوطه کشف شده اند. این محوطه تا حدود ۴ هزار سال پیش سکونتگاه قوم ماد بود. به دلیل بی توجهی در طول سال های گذشته، زمینهای کشاورزی جای تپه ها را اشغال کرده اند.
تپه های کاوش شده
- یان تپه: در این تپه کم ارتفاع بقایای کهن ترین روستای ایران متعلق به دوره های فرهنگی هزاره هفتم و ششم پیش از میلاد شناسایی شده است. کهن ترین خشت های دست ساز بشر از «یان تپه» بدست آمده است. از مهمترین آثار یان تپه بخشی از یک بنای بسیار زیبا است که به معبد رنگین یان تپه معروف است. از نکات بی سابقه معماری یان تپه ۱۲ نوع کف سازی فضاهای معماری است که در مراحل مختلف سکونت در این دهکده باستانی به دست آمده و از نظر تنوع در معماری پیش از تاریخ ایران بی نظیر است.
- جیران تپه: این تپه که در۲۵۰ متری جنوب غرب تپه بلند محوطه و ۳۰۰ متری شمال شرق یان تپه قرار دارد، همزمان با یان تپه بوده و تا قرن هفتم هجری قمری وجود داشته ولی با تناوب متروک شده و چندی بعد استقرار جدیدی در آن صورت گرفته است. البته میانه های هزاره ششم تا اواسط هزاره دوم پیش از میلاد در این تپه برای چندین هزاره، استقرار وجود نداشته است.
- دوشان تپه: این تپه در حدود ۲۵۰ متری غرب تپه بلند قرار دارد. تاکنون سه دوره معماری از عصر آهن در آن مشاهده شده که بقایایی از دوران مادها نیز در آن دیده می شود.
- گوموش تپه: هم دوره با تمدن سیلک کاشان، چشمه علی ری و قره تپه شهریار است. متأسفانه روی این تپه ویلاسازی شده است.
- مارال تپه: بر سر راه دوشان تپه قرار دارد. تعدادی گورخمره دوره ماد بدست آمده همچنین آثاری مربوط به نیمه دوم هزاره چهارم پیش از میلاد نیز در آن دیده می شود.
- تپه بلند ازبکی (دژ مادی): محوطه ازبکی در اواسط هزاره دوم پیش از میلاد به شهر بزرگی تبدیل شده است. در مرکز این شهر و بر روی بقایای باستانی و پیش از تاریخ، تپه ای در ارتفاع ۱٬۲۰۰ متر ارتفاع از سطح دریا و با ۲۶ متر از سطح زمین های همجوار، قلعه ای به وسعت تقریبی ۲٬۲۰۰ متر مربع با حصاری عظیم به عرض ۷ متر ساخته شد. از این تاریخ تا پایان عصر پادشاهی مادها سه قلعه دیگر بر روی ویرانه های نخستین قلعه برپا شد که آخرین آنها دژ مادی با وسعتی بالغ بر ۹۰۰ متر مربع است. این تپه که خود کهن دژ این محوطه باستانی است، به تپه ازبکی معروف است و در ۸ مهر ۱۳۵۲ با شماره ۹۵۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. آثار محوطه ازبکی به شکل یک روستای کوچک پیش از تاریخی به وسعت تقریبی یک هکتار است. شواهد نشان می‌دهد که ۱۵ تا۲۰ خانوار در این روستا ساکن بوده اند.
ویژگیهای منحصر به فرد
این محوطه باستانی با توجه به قدمت قابل توجه و اسکان اجتماعات بشری در دوره های مختلف تاریخی، شگفتی ها و ویژگی های خاصی را در خود جای داده که شامل موارد زیر است:
- خشت های نه هزار ساله که در یان تپه کشف شده و بیانگر آغاز دوره خشت سازی در فلات ایران است.
- معبد رنگین یان تپه
- کاربرد سیمان توسط ساکنین ما قبل تاریخ
- سند همکاری تجاری این منطقه با شوش که به لوح آغاز عیلامی معروف است و متعلق به هزاره چهار پیش از میلاد بوده و در مارال تپه بدست آمده است.
- کشف بناهای ساخته قوم آریایی در محوطه ازبکی
یادمان ها
محمد خاتمی در دوره ریاست جمهوری در همایش جهانی گفتگوی تمدن ها، خشتی نه هزار ساله را به عنوان سند قدمت فرهنگ و مدنیت ایران به کوفی عنان (دبیر کل پیشین سازمان ملل متحد) هدیه کرد. این همایش در روز سه شنبه ۱۵ شهریور ۱۳۷۹ (5 سپتامبر 2000 میلادی) در شهر نیویورک برگزار شد. نمونه خشت نه هزار ساله نظرآباد برای معرفی پیشینه تاریخ و تمدن ایران باستان در ساختمان سازمان ملل متحد در نیویورک به نمایش گذاشته شده است. همچنین پرونده ثبتی محوطه ازبکی برای ثبت در فهرست میراث جهانی در دست اقدام است.
موقعیت مکانی
این محوطه در نزدیکی روستای ازبکی از توابع دهستان احمد آباد مصدق از بخش مرکزی شهرستان نظرآباد استان البرز قرار دارد.
منابع:
- mehrnews.com
- fa.wikipedia.org
- mehrnews.com
- isna.ir
