پنگ خانه عمارتی ساخته شده به شیوه چهارتاقی که دارای چهار ستون قطور و گنبدی نسبتاً کوچک است و سه طرف آن باز بوده و بعضی اوقات به جز یک طرف که محل ورود است سه طرف دیگر بسته شده است. کارکرد اصلی آن در سال های نه چندان دور مدیریت زمان در آبیاری مزارع و باغات بوده است. سه طرف این حوضخانه سه سکوی متوسط جهت استراحت آبگیران و زارعین ساخته شده است. در وسط این محل حوضی نسبتاً معمول ساخته شده که آب زراعت از یک طرف وارد و از طرف دیگر خارج می شده است. با ته نشین شدن گل و لای آب این حوضچه، آب صاف و زلالی برای استفاده و شرب زارعین و رهگذران فراهم می شده است. موقع آبیاری همیشه یک چراغ مرکبی قرار داشته که وسیله روشنایی و منبع نورانی محل بوده و از آن برای سرکشی به محوطه آبیاری استفاده می شده است.
پِنگ ظرف کوچک و پیله مانندی از جنس آلیاژ برنجیِ نازک بوده که در ته آن سوراخ کوچک تعبیه شده که آب بتواند بطور ملایم از سوراخ وارد ظرف شود. این پیاله را هر صاحب پِنگ (اُویار) دارا بوده و گاه زارعین به یکدیگر قرض می داده اند. این پیاله نمایشگر ساعت آبیاری بوده و از آن برای اندازه گیری مقدار آب داده شده یا گرفته شده استفاده می شده است. صاحب پنگ بودن به طور مرد مردی است یعنی به طور متناوب و کمک به یکدیگر انجام می شده است و اُویار مسئول نگهداری میزان آب داده شده در محل پنگخانه بوده است. صاحب پنگ در محل پنگخانه و یا حوض و یا سر واره و ابتدای جوی نشسته و برحسب خواست طرف آبگیر، به طور مثال ده پنگ یا کمتر و یا بیشتر آب تحویل می داده است. برای محفوظ ماندن از باد و سرما و گرما صاحب پنگ از محلی به نام پنگخانه استفاده می کرده است.
در این پنگ خانه که چند جوی از کنار آن می گذشت و متصدی و معتمد (میرآب) تقسیم آب در آن محل با توجه به واحد های زمانی مشخص (پنگ)، آب را جهت آبیاری زمین های متفاوت تقسیم می نمود. روش تقسیم آب به این نحو بود که پنگ روی سطح آب قرار می گرفت. به مرور زمان آب از سوراخ آن بالا آمده و در یک بازه زمانی مشخص که ظرف فلزی پر از آب می شد، خود به خود در آب غوطه ور می گردید و بدانگونه آب زراعی به صورت زمان بندی شده و به صورت کاملاً عادلانه میان کشاورزان تقسیم می شد. به محض پر شدن آب پنگ، سهم آب نفر بعدی شروع می شد و متصدی پنگ خانه با صدای بلند کشاورز یا باغدار بعدی را ندا می داد تا آب را به سمت اراضی خود هدایت کند و به اندازه سهمش از آب کشاورزی بهره گیرد. البته در نزدیکی این پنگ خانه ها خط کشی های مخصوصی نیز بر روی زمین و یا دیوار نزدیک آن انجام می شد که حرکت سایه بر روی این خط کشی ها مدت زمان آبیاری هر کشاورز در طول روز را تعیین می کرده است. این روش امروز دیگر کاربردی ندارد ولی یکی از روش های خلاق قدیمی است که به عنوان یکی از شاهکارهای قدیمیان از آن نام برده می شود و از ساعت های آبی قدیمی جهان است که در حال حاضر دو نمونه از این بناها در نجف آباد وجود دارد.
آبیار و تقسیم کننده را میرآب می گفتند که همان امیر آب یا رئیس آب است که در واقع مدیر و محاسبه گر زمان و ساعت آبی بود که آب قنات را به صورت عادلانه در بین افراد تقسیم می کرد و زمان تحویل آب را معین می کرده است. حساب و کتاب و شناختن سهام کار ساده ای نبوده و میرآب به طور دائمی به این شغل مشغول بود. این شغل به صورت وراثتی و یا انتخابی به افراد داده می شد و دستمزد او را سهامدارن قنات در پایان سال یا نوروز تعیین می کردند.
موقعیت مکانی
این پنگ خانه در بیشه (چناران) نجف آباد است. کافه باغِی نیز در انتهای مسیر بوستان زندگی قرار گرفته که از مکانهای مورد علاقه گردشگران است. این مسیر در روزگاران یکی از محورهای اصلی اتصال باغات و مسیر آبراه به حساب می آمد. امروزه این مسیر در بستری از باغات نجف آباد واقع شده که در سال های اخیر احیای این محور مورد توجه قرارگرفته و حتی بخشی از آن نیز بازسازی شده است. در میانه این محور پنگ خانه قرار گرفته است.
منابع:
- shora.najafabad.ir
- fa.wikipedia.org
- najafabadnegar.ir
- dibagaran7.ir
- archalife.com
