بافران که در شش کیلومتری جنوب شرق نائین قراردارد دارای آثار تاریخی متعددی است که می توان به مسجد جامع بافران اشاره کرد. بنای اصلی مسجد براساس شواهد موجود احتمالا´مربوط به قرن چهارم تا ششم هجری قمری می باشد. مناره مدور خشتی آن در دوران سلجوقی بنا شده و تنها تاریخ موجود در بنا متعلق به سده نهصد هجری قمری است. این مسجد تقریباً در مرکز بافت قدیم شهر و براساس الگوی مساجد چهارایوانی بنا گردیده است. در دو ضلع شمال و غرب آن دو ساباط که نقش پشتبند بنا را بر عهده دارد ساخته شده است. این بنا شامل فضاهائی همچون صحن، شبستان و رواق می باشد. سرداب یا زیرزمین مسجد و تک مناره خشتی از ویژگیهای این بنای تاریخی محسوب می گردد و در سالهای گذشته توسط اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان مورد مرمت واقع گردیده است.
نظر عده اي بر اين است كه پيش از ورود اسلام به منطقه، اين مسجد به عنوان آتشكدۀ زرتشتيان، مورد استفاده بوده و فقدان محراب در ساختمان مسجد را مويّد اين نكته مي دانند. تنها سند تاريخي دربارۀ بناي مسجد، كتيبه اي سنگي با ابعاد بیست در بیست سانتيمتر است كه بر بالاي محراب فعلي مسجد، نصب شده است. بر روي كتيبۀ مزبور با خط ثلث برجسته، عبارت «لا اله الا الله، محمد رسول الله، علي ولي الله» حك شده و در پايين آن جملۀ «كَتَبَه حبيب الله» و «سنه ۹۶۶» به چشم مي خورد. جملۀ نخست، نشانگر نام نويسندۀ آن سنگ نوشته و عبارت دوّم با توجه به نزديكي زمان ساخت مسجد جامع نايين و مسجد جامع بافران در قرنهاي اوّليۀ اسلامي، نشان دهندۀ تاريخ تعمير مسجد است نه تاريخ احداث آن.
ویژگیهای معماری مسجد
اين مسجد تاريخي بر اساس الگوي مساجد چهار ايواني بنا گرديده و مساحتي قريب به هشتصد متر مربع دارد. مسجد در ارتفاع یک و نیم متري از سطح معبر قرار دارد و در بخش جنوب و غرب آن دو ساباط تعبيه شده است. اين مسجد شامل فضاهايي همچون صحن، شبستان و رواق است. ورودي اصلي مسجد در ضلع غربي قرار دارد و پس از عبور از جلو خان مي توان از طريق راهروي عريض به صحن مسجد راه يافت . شبستان اصلي مسجد با سقفي بلند و گنبدي شكل در ضلع جنوبي جاي گرفته كه با پلاني مستطيل شكل با طاق و چشمه پوشش يافته است. به جبهۀ جنوبي با ارتفاع بيشتر نسبت به بقيۀ جبهه ها تاكيد بيشتري صورت گرفته است. در جبهۀ شرقي و غربي مسجد كه به صورت دو اشكوبه «سقف، هر طبقه از بنا» ساخته شده است فضايي مخصوص (موسوم به غرفه) براي بانوان تعبيه گرديده و دو جبهه به وسيلۀ راهرو به يكديگر راه داشته اند. فضاهاي اين دو جبهه نيز با طاق و تويزه پوشيده شده اند. كاربندي سقف دالان ورودي و شمسۀ نيم گنبد ضلع جنوبي از تزئينات به كار رفته در بناست. تزئينات سردر مسجد با آجركاري به شيوۀ راسته و خفته از الحاقات بعدي مسجد است. ستونهاي پهن و مستحكم مسجد كه قرنها مسجد را سر پا نگهداشته نيز از ويژگيهاي چشمگیر اين مسجد می باشد.
سرداب « زيرزمين » مسجد در كنار در ورودي اصلي و در سطح زيرين صحن به فرم شش ضلعي بنا شده و براي تأمين نور آن روزنه اي در سقف آن تعبيه شده است. سبك معماري زيرزمين مسجد، شبيه معماري شبستان مسجد است و در زمستان و تابستان، هوايي مطبوع دارد. مسجد جامع بافران، تك مناره اي مدوّر و خشتي دارد كه از عناصر ارزشمند اين بنا و از بناهاي كم نظير تاريخي است و به استناد كتاب «فهرست آثار تاريخي ايران» در دوران سلجوقي ساخته شده است. ابعاد خشتهاي مناره ۶×۳۰×۳۰ و ارتفاع مناره حدود ۲۱ متر و ورودي آن در كنار در اصلي مسجد و مقابل در ورودي سرداب و زيرزمين قرار دارد. به وسيلۀ ۵۸ پلۀ مارپيچي تعبيه شده در درون مناره مي توان به بالای مناره رسید. منارۀ خشتي در دوره هاي بعد با آجر پوشانده شده و در دوران معاصر پايين آنرا آجر نما كرده اند. در قديم از منارۀ مسجد در سحرهاي ماه رمضان براي سحر خواني و اعلام وقت سحر استفاده مي شده است.
از ديگر تغييراتي كه در مسجد كهن ايجاد شده قطع ارتباط غرفه هاي داخل شبستان مسجد است كه در سال ۱۳۴۷ انجام گرفته و با برداشته شدن راه ارتباطي دو غرفه، ارتباط بخش غربي (غرفۀ مورد استفاده مردان) با بخش شرقي (غرفۀ مورد استفاده بانوان) گسسته شد. در سالهاي اخير نماي بيروني مسجد، كاه گلي و پشت بام آن با ايزوگام پوشيده شده است. در ورودي سمت غربي (ورودي مردان) در سال ۱۳۴۷ شمسي تغييريافت. ورودي بانوان در ضلع شرقي مسجد قرار دارد. در مسجد جامع منبري گچي نیز وجود داشت كه در كنار آن نوشته شده بود: جز علي مظهر العجايب نيست همه جا حاضر است و غايب نيست كَتَبَه لطف الله ناييني.اين منبر نيز در سال ۱۳۴۷ تخريب شده است.
فاصلۀ مسجد جامع بافران تا مسجد جامع نايين يك فرسخ است و از اينرو با توجّه به احكام خاص نماز جمعه (لزوم رعايت حداقل يك فرسخ بين دو نماز جمعه) برگزاري نماز جمعه در آن رواست و در برخي دوره های گذشته، نماز جمعه در آن برگزار شده است. معروف است كه تونلي اين دو مسجد جامع معتبر در نايين و بافران را به هم وصل نموده بود كه امروزه اين مسير مسدود شده و اثري از آن باقي نيست.
منابع:
- میراث فرهنگی نایین
- naeeni.com
- kojaro.com
