برج کبوترخانه ده قلوی زیباشهر مبارکه اصفهان

پیش از رواج کودهای شیمیایی کشاورزان مناطق مختلف ایران از جمله اصفهان از فضله پرندگان برای افزایش بهره وری خاک استفاده می کردند و برای این منظور بناهایی که کبوترخانه نامیده می شد، در اطراف آبادی ها و مزارع ساخته میشد. برج های کبوتر یا کبوتر خانه ها معمولا شکل یکسانی دارند، ولی حجمشان با هم متفاوت است. کاربرد آنها گردآوری کود پرندگان برای استفاده در زمین های زراعی بوده است. شیوه کار به این صورت بوده که کشاورزان با ساختن این بناها در کنار مزارع خود، آنها را به پناهگاه پرندگان تبدیل و ضمن حفاظت از این حیوانات و تامین خوراک آنها، کود مورد نیاز مزرعه خود را نیز تأمین می کردند. تعداد زیادی از این برج ها در شهر اصفهان و اطراف آن قرار دارند که امروزه گرچه کاربرد سابق را ندارند، اما بسیاری از آنها بازسازی و مرمت شده اند و اکنون به عنوان جاذبه های گردشگری این منطقه به شمار می آیند.

در کل باید گفت که معماری داخلی کبوترخانه ها استثنایی است. عظمت این بناها هم به سبب گستردگی و شکوه و هم به سبب تنوع در فرم اعجاب برانگیز است. این بناها مانند سایر آثار معماری ایرانی هم از نظر اقتصادی کاربرد دارد و هم از لحاظ شکل ظاهری بسیار زیبا و چشم نواز هستند.

کبوترخانه‌ ها برای گردآوری کود کبوترها و دیگر پرندگان، جهت مصارف کشاورزی فراهم امده بودند. کود کبوتر در گذشته استفاده های بسیاری در صنعت و کشاورزی داشته است. فضولات حاوی مقادیر قابل توجهی نیتروژن شیمیایی و آلی و دارای اکسیدهای فسفر و پتاسیم کبوتران در مزارع کشاورزی، بین کشاورزان خرید و فروش می شد. این فضولات باعث می شد تا بهترین محصولات کشاورزی از سیفی جات و سبزی جات گرفته تا خربزه، گلابی، به، سیب، حبوبات و گندم تولید شود. کاربردهای کود کبوتر در  صنعت دباغی و چرم سازی و ساخت باروت بوده است. به همین دلیل  شاه عباس صفوی مالیات نسبتا سنگینی بر کبوتر خانه‌ها وضع کرده بود.

شاردن جهانگرد فرانسوی که در روزگار صفوی از ایران دیدن کرده‌است می‌ نویسد: «به باور من ایران کشوری است که بهترین کبوترخانه‌ های جهان در آنجا ساخته می ‌شود... این کبوترخانه‌ های عظیم، شش بار بزرگ ‌تر از بزرگ‌ ترین پرورشگاه‌ های پرندگان ما هستند. پیرامون اصفهان بیش از ۳۰۰۰ کبوترخانه شمرده‌ شده است.»

دقت در اجرای این برج های کبوتر به حدی بوده است که درصد اشتباه ورود پرندگان و جانوران مزاحم را به صفر می رساند، زیرا اگر حتی یک مورد پرنده یا حیوان مهاجمی به درون کبوترخانه راه می یافت، هرگز هیچ کبوتری احساس امنیت نکرده و وارد کبوترخانه نمیشد.

ویژگیهای معماری کبوترخانه
در معماری بناهای کبوتر خانه از علوم مختلف بهره برده شده است از جمله این که در ساخت برج های کبوتر از دانش فیزیک  استفاده شده است. با توجه به اصل تشدید به منظور توجه و پرواز همزمان دسته جمعی حدود ۱۴ هزار تا ۲۵ هزار کبوتر در اثر برخاستن ناگهانی که ارتعاشات بسیار قوی را به دنبال دارد، باید این امر در این معماری رعایت می شده است. در ضمن  استفاده از هندسه و ریاضیات در طراحی این ساختمان ها به وضوح به چشم می خورد .

دانش جانورشناسی و روانشناسی جانوری از دیگر علومی است که در ایجاد تجهیزات دفاعی کبوترخانه و تمهیدات مکانیکی، بیولوژیکی و شیمیایی برای مبارزه با دشمنان کبوتر به کار می رفته است.  برخی از برجهای کبوترخانه مثل برج دستگرد دارای نوار گچی به ساختمان برج بود تا مار نتواند از دیوار برج به داخل لانه کبوتران نفوذ کند.

فضای داخلی کبوترخانه برای کبوتر های محلی  امن است تا جایی  که گاهی محل تجمع حدود ۲۵ هزار کبوتر می شده است. آشیانه ها بسیار زیبا و منظم و یک شکل و از مصالح کاهگل ساخته میشد تا در تابستان بسیار خنک بوده و باد در فضای آن جریان یابد و برعکس در زمستان گرم و از وزش بادهای سرد محلی در امان باشد. همه این تدابیر و تمهیدات منجر به خلق این شاهکارهای معماری ایرانی یعنی کبوترخانه های ایرانی شده است.

برج های کبوتر خانه ای که بصورت استوانه ای ساخته شده اند. در درون و نمای بیرونی آن از  تزئینات قطاربندی آجری و گچی استفاده شده  بگونه ای که هم زیبا هستند و هم  مانع تردد مارها به داخل برج هستند.  ولی در برج های مکعبی و چند قلو ترفند های دیگری مانند ایجاد قوس به داخل انجام شده و زمانی که کبوتران احساس خطر می کنند به طور ناگهانی به پرواز در می آیند که این امر موجب ایجاد ارتعاشی داخل برج می شود و برای رفع این مشکل، علاوه بر ساختن یک طبقه در میانه برج، طاق هایی بین استوانه خارجی و داخلی ایجاد کرده اند تا طول برج کاهش یافته تا ضمن استحکام سازه از ارتعاشات نیز جلوگیری کند.

نوارهای گچی اطراف دیوار، تله مارگیر، گنبد و طاق بندی با گچبری های خاص از دیگر ویژگی های برج کبوترخانه است. این خود نشان از میزان دقت معماران ایرانی دارد. قطر سوراخهای ورودی کبوتران به داخل برجها به اندازه ای ساخته شده است که تنها کبوتران می توانستند وارد آن شوند و پرندگان مهاجم قادر به ورود به داخل آن نبودند.

ضخامت دیوارها به صورت مخروطی طراحی شده تا در هنگام زلزله در حد امکان مرکز ثقل برج در تزار پایین تری قرار داشته و از حساسیت آن تا اندازه ای کاسته شود. طراحی سازه ای ان به گونه ای است که حداکثر تعداد لانه و ظرفیت را برای کبوتران فراهم کند. وجود یک دیافراگم در میانه برج باعث می شود تا ایستایی برج نیز افزایش یابد.

به علاوه همین امر و شکل مقاوم خارجی برج در مقابل نیروی باد باعث می شود تا در هنگام پرواز ناگهانی دسته ای از کبوتران از فراز برج همزمان با مشاهده نزدیک شدن پرندگان شکاری به آن و ایجاد رزونانس (امواج تشدیدگر) ناشی از پرواز دسته جمعی تخریب نشده و مقاومت کافی در مقابل این امواج مخرب را داشته باشد.

معروفترین کبوترخانه های اصفهان
گستره پراکندگی کبوتر خانه ها در  ایران از کناره های شرقی دریاچه ارومیه گرفته تا کویر یزد و میبد و برخی روستاهای نطنز و کاشان و از جنوب خراسان و طبس گرفته تا گوشه و کنار شهرها و آبادی های اصفهان است. تنها در حوالی اصفهان بیش از سه هزار برج زیبای کبوتر وجود داشته است و استان یزد نیز در شهرستان میبد یکی از زیباترین کبوترخانه ها را در خود جای داده است. با ورود به ولاشان نیز تعداد زیاد و متمرکزی از جالب ترین و زیباترین ساخته ‌های دست بشر که همان برج های کبوتر خانه یا کفتر خانه هستند، مشاهده می شود. در سرتاسر استان اصفهان برج‌ های کفتر خانه قابل مشاهده است. یکی دیگر از مشهورترین برج های کبوتر اصفهان در انتهای خیابانی قرار دارد که بدلیل وجود این برج، «خیابان برج» نامگذاری شده است. همچنین می توان به برج رهنان و  برجی در محوطه دانشگاه اصفهان اشاره کرد. برج دستگرد در خمینی شهر نیز از برج های زیبای این منطقه است. در اطراف جاده فرودگاه اصفهان نیز تعداد زیادی برج کبوتر قرار دارد که البته توجهی به آنها نشده و برخی از آنها درمعرض تخریب قرار دارند.

مبارکه، که  در 45 کیلومتری جنوب غربی اصفهان واقع شده است، دارای یکی از زیباترین کبوترخانه های ایران است که برج کبوتر ده قلوی زیباشهر مبارکه نام دارد و مربوط به دوره پهلوی بوده و اخیرا مرمت شده است. عملیات مرمت و استحکام بخشی برج کبوترخانه ده قلوی زیباشهر مبارکه اصفهان از مرداد ماه سال جاری به مدت سه ماه انجام گردیده است. مرمت این کبوترخانه شامل عملیات آوار برداری محوطه اطراف و فضاهای داخلی محوطه، انجام عملیات رفع خطر از اتاق های زیر برج به صورت شمع گذاری، مرمت ترک ها و دوخت و دوز ترک های موجود در زیر طاق و دیوارهای اتاق، بستن زیر طاقها، استحکام بخشی بدنه ها، بازسازی بخش های تخریب شده، بازسازی قطاربندی ها، اجرای پی بندی، بازسازی فلفلدان ها، اجرای گچ و خاک دستی روی بدنه ها جهت آماده سازی و اجرای کاهگل، نصب درب فلزی اتاق های پایین، اجرای آجر فرش بام و کف اتاق ها بوده است.

خوشبختانه در سال های اخیر به همت سازمان میراث فرهنگی و همکاری دیگر نهاد های مسئول این برج ها بازسازی و مرمت شده اند و در اطراف آنها برخی امکانات برای رفاه گردشگران فراهم شده است. امروزه این کبوترخانه ها محل بازدید بسیاری از گردشگران هستند. خصوصا گردشگران خارجی که استان اصفهان یکی از مقاصد اصلی آنهاست، از دیدن این معماری شگفت انگیز و منحصر به فرد بسیار استقبال می کنند. البته امروزه در شهر تلوز فرانسه نیز برج های کبوتر خانه با طرح و مصالح متنوعی دیده می شود.

منابع:

میراث فرهنگی استان اصفهان
tafsir-news.ir
tarikhche87.persianblog.ir