در گذشته مسافران به همراه کاروان ها به سفر می رفتند و کاروانسراها به عنوان استراحتگاه های بین راهی از بناهای مهم و پراهمیت زمان خود به شمار می رفتند. در زمان صفوی کاروانسرهای زیادی در ایران ساخته شد که امروز به جاذبه های تاریخی مهم ایران تبدیل شده اند. اصفهان به عنوان پایتخت صفوی نیز کاروانسراهایی دارد که یکی از آنها کاروانسرای شیخ علیخان است.
ایران در شاهراه بازرگانی شرقی غربی واقع شده است. در گذشته برای رفت و آمد کاروانیان مسیرهای زیادی احداث و برای استراحت مسافران نیز کاروانسراهایی با معماری جالب بنا گردید که امروز از مهمترین آثار تاریخی ایران به شمار می روند. دشت وسیع برخوار در شمال اصفهان با قدمت تاریخی و فرهنگی از مهمترین مناطق حاشیه ای اصفهان است، دشتی که در آن کاروانسراهایی متعلق به اوایل اسلام و دوره ایلخانی نیز دیده می شود که همین بناها به خوبی قدمت این منطقه را نشان می دهند. وجود کاروانسراهای فراوان در این دشت نشان می دهد که در گذشته مسیرهای رفت و آمد زیادی از این منطقه عبور می کرده است.
در دوره صفوی به راه و مسیرهای ارتباطی اهمیت زیادی داده می شد و از طرفی در آن زمان اصفهان چون پایتخت ایران بود، مطمئنا کاروانسراهای زیادی در این خطه ساخته شده است.
کاروانسراهایی که در منطقه برخوار هستند معماری جالبی دارند و به خوبی اهمیت اقتصادی، ارتباطی و تجاری این منطقه را ثابت می کنند. از نظر نوع پلان، این کاروانسراها از نوع چهار ایوانی هستند. فاصله کم این نقطه تا اصفهان، پایتخت صفویان باعث شده این کاروانسراها معماری جالب توجه و تماشایی داشته باشند.
اصفهان برای اتصال به مناطق غربی راه های زیادی داشته که یکی از آن ها از دشت برخوار می گذشته است، مسیری که بین اصفهان و شهرهای بروجرد، گلپایگان، کرمانشاه، بغداد، نجف، کربلا و … ارتباط ایجاد می کرد.
کاروانسرای شیخ علیخان اولین استراحتگاهی بود که در این مسیر ساخته شد و پس از آن کاروانسراهای صفوی حسنیچه و صفوی مادر شاه ساخته شد، ادامه مسیر به گلپایگان و بروجرد منتهی می شد و از این نقاط به سمت نواحی غربی می رفته است.
کاروانسرای شیخ علیخان در روستای چاله سیاه (جهاد آباد) در ۴۰ کیلومتری شمال غرب اصفهان واقع شده و بنایی لوکس و مجلل بوده چون گروه های سیاسی و رسمی کشورهای اروپایی و همینطور میهمانان خارجی، قبل از ورود به اصفهان در این کاروانسرا پذیرایی و اسکان داده می شدند. از آنجایی که کاروانسرای شیخ علیخان در آن زمان شکوهی بی نظیر داشته در سفرنامه تعدادی از جهانگردان توصیف معماری آن آورده شده است. یکی از سفرای فرانسه در زمان مشروطیت در مسیر مسافرت از اصفهان مدتی در این کاروانسرا بوده و در کتاب خود آورده که اینجا بیشتر اقامتگاه کاروانیانی است که به سفرهای زیارتی می روند و کاروان های باری کمتر در آن اسکان می کنند.
کاروانسرای شیخ علیخان ۸۲ در ۸۲ متر وسعت دارد و طول صحن آن از شرق به غرب حدود ۵۰ متر و عرضش از شمال به جنوب حدود ۳۸ متر می باشد. در قسمت جنوبی بنا سر در کاروانسرا را می بینید و طبق کتیبه، بنا در سال ۱۰۹۸هجری قمری ساخته شده است. این کاروانسرا به دستور شیخ علیخان زنگنه و توسط استاد طاهر فرزند استاد رضا اصفهانی بنا شده و هنرمندان زیادی در ساخت آن نقش داشته اند، به همین دلیل می توان آن را نمونه ای زیبا از کاروانسراهای دروه صفوی بشمار آورد. تمام بخش های این کاروانسرا امکانات خوبی داشته تا مسافران اقامتی راحت داشته باشند. بنا شامل قسمت هایی مختلف با کاربردهای خاص است، بخش هایی مثل حیاط ویژه برای خانمها، نانوایی، اَزخانه، حجره هایی برای اقامت نگهبانان، تالارهای ۸ ضلعی و ... که مجهز به طاقچه ها، رف ها، بخاری ها و … هستند، امکاناتی که در کاروانسراهای دیگر کمتر به چشم می خورد.
کاروانسرای شیخ علیخان را می توان کاروانسرایی سلطنتی نامید چون گاهی حتی پادشاهان صفوی نیز مدتی را در آن می گذراندند. سردر ورودی در بخش جنوبی قرار دارد و در دو طرف آن ۱۲ طاق نما به چشم می خورد. درگاه ورودی توسط راهرویی به حیاط داخلی ارتباط پیدا می کند. دو حیاط هشت ضلعی کوچک در دو طرف سرسرای ورودی و در مجاورت کناره های بنا دیده می شود که شباهت زیادی به هم دارند و تنها فرق آنها راه داشتن حیاط جنوبی به سرسرا است.
این دو حیاط کوچک که در احاطه حجره ها و ایوانچه ها هستند احتمالا جایی مخصوص زنان بوده است. دلیل این نظریه این است که کارونسرای شیخ علیخان در مسیر کاروان های زیارتی بوده و شاه و زنان حرمسرا نیز در آن اسکان می یافتند. هر کدام از حجره ها برای یک خانواده در نظر گرفته می شد. حیاط بزرگ داخلی بنا دارای چهار گوشه پخ است و اتاق هایی با ایوانی در جلو گرداگرد آن را احاطه کرده اند. پشت ایوان بزرگ شمالی، دو تالار ایجاد شده؛ تالار جلویی ظاهری مستطیلی دارد و در سه طرف کمرپوش شده و شکلی دو طبقه به خود گرفته است. این تالار با سه درگاه به تالار پشتی ارتباط می یابد. تالار پشتی هم ظاهری مستطیلی دارد و احتمالا محل اقامت پادشاه بوده و در مواقعی که پادشاه در کاروانسرا نبود سفرا به این محل منتقل می شدند.
در تالار جلویی به احتمال زیاد جشن های متعددی برگزار می شده که زنان در طبقه فوقانی و مردان از طبقه پایین شاهد جشن بوده اند. در پشت حجره های ضلع های شمالی، غربی و شرقی اصطبل های سراسری به شکل مستطیل بنا شده که قسمت ورودی آنها در چهار گوشه پخ حیاط جای گرفته است و پیرامون آنها فضاهایی صفه مانند به چشم می خورد که بخاری و دو طاقچه دارند. اینجا محل قرار دادن وسایل میهمانان بوده و در فصول سرد سال و در مدت ازدحام مسافران عده ای برای اسکان به این محل می رفتند.
در حوالی کاروانسرای شیخ علیخان قناتی بوده که آب مورد نیاز این مکان را فراهم می کرده است. امروز چیزی که در این کاروانسرا بیش از همه جلب توجه می کند آجرکاری هایی است که سبک تزئینی اواخر دوره صفوی هستند.
از دیگر بناهای شیخ علی خان می توان به مسجد و حمامی در نزدیکی قلعه تبرک اشاره نمود. در آن محل، بازار و خانه و باغ و کاخی نیز از آثار وی وجود داشته که امروزه از بین رفته است.
کتیبه ها
کتیبه سردر کاروان سرا حاکی از اتمام ساخت آن در سال ۱۰۹۸ است. یک لوح سنگی دیگر در این قسمت حاوی این ماده تاریخ است:
روان بهر تاریخ کلکم نوشت**ببانی عطا کرد ایزد بهشت
مصراع دوم این بیت نیز به حساب ابجد تاریخ ۱۰۹۸ را نشان می دهد. طبق کتیبه های موجود، بانی این کاروانسرا شیخ علی زنگنه، وزیر شاه سلیمان صفوی و معمار بنا استاد طاهر، فرزند استاد رضا اصفهانی بوده است.
موقعیت مکانی:
این کاروانسرا در چهل کیلومتری جاده فعلی اصفهان – تهران در شمال غربی اصفهان قرار دارد.
منابع:
eligasht.com
kojaro.com
fa.wikipedia.org
arthut.ir
jahadabad.persianblog.ir
