"ولاشان" نام روستایی در دوازده کیلومتری جنوب غرب اصفهان است که امروزه یکی از محلات شهر ساحلی و زیبای دُرچه در حاشیه زاینده رود محسوب می شود و خود این شهر نیز زیر مجموعه شهرستان خمینی شهر است. این محله یا روستا از غرب و جنوب غرب با دو شهر زازران و قهدریجان از توابع شهرستان فلاورجان همسایه است و به عنوان آخرین نقطه درجنوب شهرستان خمینی شهر محسوب می گردد. با ورود به ولاشان تعداد زیاد و متمرکزی از جالب ترین و زیباترین ساخته های دست بشر به نام برج های کبوتر خانه یا همان کفتر خانه ها مشاهده می شود. در سرتاسر استان اصفهان برج های کفتر خانه قابل مشاهده است، اما خصیصه متفاوت برج های کبوتر ولاشان آن است که چندین برج این روستا در فاصله ای نزدیک به همدیگر قرار دارد و حدود پانزده جریب از زمین های سرسبز کشاورزی را بین خود محصور کرده است. ولاشان دارای سه محله بر اساس نامگذاری سه صحرای زراعی اصلی به نام های "گارنخود"، "لورک" و "صحرای ولاشان" است. با گذری در محلات مسکونی روستا برخی برج ها را در محاصره میان ساخت و ساز‌های مسکونی می بینیم و تعداد زیادی از برج های دیگر که در زمین های کشاورزی قرار دارد، در حال تخریب تدریجی است. برخی مردم محلی تعداد این برج ها را تا سی عدد هم ذکر می کنند که اکنون حدود بیست برج کفترخانه باقی مانده است که تعداد کمی در صحرای ولاشان و اکثر آن در صحرای گارنخود دیده می شود.
در دوره صفوی در اصفهان در حدود ۳۰۰۰ برج کبوترخانه وجود داشته است. در تصاویر به جای مانده از کوه آتشگاه هرستان در دوران قاجار برج های کبوترخانه به فاصله اندک ملاحظه می شود که اکنون اثری از آنها موجود نیست. برج های کبوترخانه خمینی شهر که فعلاً وجود دارند بیش از ۲۵ عدد نیستند که عمدتاً در منطقه ولاشان وجود داشته و ظرفیت آنها از هزار تا هزار و پانصد کبوتر متفاوت است و از نظر مهندسی و معماری به عنوان شاهکار مهندسی ولاشان می توان در نظر گرفت. در گذشته در ولاشان رسم بوده که هر کس قصد تشکیل زندگی داشت موظف بود با اهالی روستا به صورت دسته جمعی سالی یک برج کبوترخانه احداث نماید. فضولات حاوی مقادیر قابل توجهی نیتروژن شیمیایی و آلی و دارای اکسید های فسفر و پتاسیم کبوتران در مزارع کشاورزی ماربین بین کشاورزان خرید و فروش می شد. این فضولات باعث می شد تا بهترین محصولات کشاورزی از سیفی جات و سبزیجات گرفته تا خربزه و گلابی و به و سیب و حبوبات و گندم در این منطقه تولید شود.
برج ها نیز همانند زمین قابل خرید و فروش است و بسیاری از برج ها یا شراکتی بوده یا تحت مالکیت یک نفر است. تمامی برج ها به شکل دایره وار و از خشت و گل ساخته شده و شامل دیوار خارجی محافظ و قسمت استوانه وسط است که محل زندگی کبوتران است. استوانه مرکزی همانند قفسه هایی چهار گوش و خشت مانند است که از پایین تا بالا ساخته شده و هر کبوتر درون یکی از این مکان های قفسه مانند جا می گرفته و برای راحتی نشستن و برخاستن و ورودش به مکان خود در لبه هر قسمت، شکلی در قالب مثلث مانند نوک نیز ساخته می شده است. در قسمت پایین هر برج یک درب برای خارج کردن فضولات و تعمیرات ضروری داخلی وجود دارد که در طول سال با خشت کاملا بسته می شد و موقع برداشت زل یا همان کود ها آنرا خراب کرده و وارد آن می شدند. البته در داخل برج ها پلکان مارپیچ مانند برای رفتن به بالای سقف نیز ساخته شده است. دو فصل اول سال و در گرمای هوا کبوتران به وفور از انواع دانه مانند گندم، جو، برنج، ارزن و دانه های سایر علف ها که در مزارع به وفور وجود داشت، استفاده می کردند و در فصول سرد سال مثل پاییز و زمستان مالکان با گذاشتن نردبان و رفتن به بالای سقف غذای آنها را می دادند. ظرفیت جاگیری تعداد کبوترها بستگی به وسعت و بزرگی برج ها دارد و برخی برج ها تا بیش از دو هزار کبوتر را در خود جای می دادند. نحوه سرما و گرمای زیستی محیط داخل برج ها نیز تنظیم جالبی دارد، به این معنا که مصالح کاربردی خاص خشت و گل در تابستان خنک است و به خصوص در زمستان سرد، داخل برج ها گرم می شود و آزاری از این نظر به کبوترها نمی رسد، اما نکته جالب تر آن است که کود و فضولات خود این پرندگان به شدت گرما‌زاست به نحوی که اگر فردی دست خود را داخل زل کبوتر کند، گرمای شدید را حس می کند. قطر دایره پایین هر برج از سه متر تا بیش از دوازده متر متغیر است، در زمان قدیم که اصلا هیچ گونه سموم و کودهای تقویتی شیمیایی برای مزارع وجود نداشت کشاورزان برای تقویت زمین های خود اقدام به ساخت این گونه بناها در میان مزارع خود می کردند تا از کود و یا به اصطلاح "زِل" کبوتران استفاده کنند.
ویژگی برج کبوترخانه در ولاشان شکل سازه ای آن است که محیطی خنک در تابستان و گرم در زمستان را برای کبوترها ایجاد می کرد. ضخامت دیوارها به صورت مخروطی طراحی شده که در هنگام زلزله تا حد امکان مرکزش ثقل برج در تزار پایین تری قرار داشته و از حساسیت آن تا اندازه‌ای کاسته شود و طراحی سازه ای ان به گونه‌ای است که حداکثر تعداد لانه و ظرفیت را برای کبوتران به برج می دهد. وجود یک دیافراگم در میانه برج باعث می شود تا ایستایی برج نیز افزایش یابد. به علاوه همین امر و شکل مقاوم خارجی برج در مقابل نیروی باد باعث می شود تا در هنگام پرواز ناگهانی دسته ای از کبوتران از فراز برج همزمان با مشاهده نزدیک شدن پرندگان شکاری به آن و ایجاد رزونانس (امواج تشدیدگر) ناشی از پرواز دسته جمعی تخریب نشده و مقاومت کافی در مقابل این امواج مخرب را داشته باشد. در گذشته کشاورزان ظرفی حاوی شیر در کنار برج قرار می دادند که در میان حلقه هایی از آهک بود. هنگامی که مار به قصد خوردن شیر، پوست بدنش به آهک آغشته می شده باعث مسمومیت و مرگ مار می گردید. برخی از برجهای کبوترخانه مثل برج دستگرد دارای نوار گچی به ساختمان برج بود تا مار نتواند از دیوار برج به داخل لانه کبوتران نفوذ کند. در ولاشان رسم بود که چون می دانستند مار عاشق خوردن ماست است، سفالهایی با دهانه باریک را از ماست پر می کردند و در کف برج دفن می کردند. پس از ورور مار به داخل برج، مار به داخل کوزه رفته و از ماست می خورد ولی در مراجعت دیگر قادر به خروج از کوزه نبود چون پس از خوردن ماست، بدن او افزایش حجم پیدا کرده و با این ترفند مار به تله افتاده و هلاک می شد و نمی توانست آسیبی به کبوتران و تخم هایشان برساند.
معضلات
متاسفانه برج های زیبا و مفید دیروز به شیره کش خانه های مخروبه، برای معتادان تبدیل شده است هویت و شناسنامه اصلی ولاشان برج های کبوترخانه آن است اما با کمال تاسف به دلیل بی توجهی ها، به پاتوق و به اصطلاح شیره کش خانه شبانه روزی معتادان این محل تبدیل شده است.
موقعیت مکانی
ولاشان در دوازده کیلومتری جنوب غربی مرکز شهر اصفهان در مجاورت شهر درچه در دشتی مسطح واقع شده که با شیب ملایم یک در صدی نزدیک به زاینده رود منتهی می شود.
منابع:
- daneshnam.ir
- fa.wikipedia.org
- isna.ir
