منطقه حفاظت شده قمیشلو

نام انگلیسی: Ghomishloo national park

جاده مهم غرب اصفهان در مسیر داران را که ادامه دهیم و از نجف آباد بگذریم به شهرستانی می رسیم که از سرسبز ترین نقاط استان و دومین شهر سبز اصفهان است و تیران وکرون نام دارد. این شهرستان که در مسیر جاده اصلی اصفهان-لرستان–خوزستان واقع شده با آب و هوایی معتدل در بهار وتابستان و دمایی رو به سردی در زمستان از قدیمی ترین شهرستانهای اصفهان است که با توجه به نام باستانی و وجود امامزاده و یاد آوری در تذکره های قدیمی گمان می رود که حداقل پیشینه آن به زمان امویان برسد. در این میان منطقه حفاظت شده قمیشلو در مجاورت شهر اصفهان با وسعتی برابر ۸۵۶۷۰ هكتار و با پوشش گياهی نيمه بيابانی درمنه و گون و گياهان يكساله به ‌عنوان ريه تنفسی اين منطقه محسوب می ‌شود.

با توجه به اینکه شکار یکی از سرگرمی ‌ها و تفریحات موردعلاقه‌ پادشاهان و شاهزاده‌ های قاجار بود، هر شاهزاده در منطقه‌ تحت حاکمیت خود، مناطق مخصوص شکار داشت. در زمان ناصرالدین شاه یکی از فرزندان او به نام ظل ‌السلطان حاکم اصفهان بود. محل محبوب این شاهزاده قدرتمند برای شکار منطقه ‌ای به نام قمیشلو بود که ظل‌ السطان این منطقه را شکارگاه اختصاصی خود اعلام و چرای دام ‌ها را در آن ممنوع کرد.

ظل السلطان در منطقه‌ قرق شده‌ شکار خود قلعه‌ ای ساخت که امروز از جاذبه ‌های دیدنی منطقه بشمار می رود. این قلعه که در حاشیه‌ باتلاق‌ های پوشیده از نیزار ساخته شده بود قلعه قمیشلو نامیده شد که به معنای قلعه در حاشیه‌ نیزار است. شکارگاه هم به پیروی از قلعه، قمیشلو نام گرفت. دو قلعه تاریخی دیگر نیز به نام های قلعه‌ شاه ماهور و یاور در این منطقه وجود دارند.

۵۴ سال پیش کانون صید و شکار کشور، حدود ۴۰ هزار هکتار از زمین های منطقه قمیشلو را از شاهزادگان خاندان قاجار خریداری کرد و این منطقه را منطقه‌ حفاظت‌ شده اعلام نمود. هفت سال بعد این محوطه ۴۰ هزار هکتاری به پناهگاه حیات ‌وحش تبدیل و شکار در آن ممنوع اعلام شد. در دهه‌ هفتاد شمسی، حدود ۵۰ هزار هکتار به محوطه‌ پارک ملی قمیشلو اضافه و نقشه و محدوده‌ دقیقی برای آن تعیین شد.

مشخصات جغرافیایی منطقه حفاظت ‌شده قمیشلو
پناهگاه حیات ‌وحش قمیشلو در ۴۵ کیلومتری  شمال غرب اصفهان قرار دارد. شهرهای نزدیک به این پارک ملی، نجف ‌آباد و خمینی ‌شهر، اصفهان و شاهین شهر هستند. اما نزدیک ‌ترین شهر به آن تیران است که به همین دلیل از نظر جغرافیای سیاسی جزو این شهرستان محسوب شده است. در قمیشلو دشت‌ ها که محل اصلی تغذیه جانوران دشت ‌زی هستند در میان کوه ‌ها قرار دارند، به ‌طوریکه حدود ۵۷ درصد از منطقه را دشت و ۴۳ درصد آن را تپه‌ ها و کوه‌ های مرتفع کوهستانی تشکیل می ‌دهند، به همین دلیل ارتفاع منطقه از سطح دریا از ۱۶۸۰ تا ۲۷۶۰ متر متغیر است.

آب و هوای منطقه قمیشلو
بیشتر منطقه‌ حفاظت ‌شده قمیشلو را مناطق سرد خشک و نیمه‌ خشک تشکیل می ‌دهند و میانگین بارش سالانه در این منطقه حدودا ۳۰۰ میلی ‌متر است. فصل بارش از آبان تا آخر اسفند است و اسفند پرباران ‌ترین ماه سال است، فصل خشک از اوایل خرداد شروع ‌شده و تا آخر شهریور ادامه دارد. در سال های اخیر خشکسالی گریبان قمیشلو را گرفته و باعث تلف شدن جانوران و کاهش تولید مثل آنها شده است. منابع آب منطقه، چشمه ‌ها، چاهها و جوی‌ های آب فصلی هستند که به دلیل کاهش بارندگی سطح آب آنها به شدت کاهش یافته است.

انواع زیستگاههای منطقه
به علت میکروکلیمای حاکم بر بخشهای مختلف و اختلاف ارتفاع موجود، منطقه قمیشلو را می توان به سه زیستگاه بزرگ تقسیم کرد:

۱- زیستگاه کوهستانی و برفگیر:
این نوع زیستگاه شامل مناطق کوهستانی و مرتفع با شیب تند و برفگیر و آب و هوای ییلاقی که پوشش گیاهی آن شامل علفزارها، بوته زار ها و تک درختان بنه و بادام می باشد، دارای زمستانی سرد و تابستانی معتدل و مناسب برای زیست کل و بز و در ارتفاع پاپین تر مناسب برای زیست قوچ و میش مخصوصا در تابستان است.

۲- زیستگاه تپه ماهوری:
این نوع زیستگاه به علت داشتن شیب و ارتفاع کم و آب و هوای معتدل و پوشش گیاهی مناسب، وجود آبشخورهای طبیعی و مصنوعی زیستگاه مناسبی برای قوچ و میش وحشی می باشد.

۳- زیستگاه دشتی و استپی:
دشتهای کوچک و بزرگ مابین کوهها قرار گرفته و به نظر جدا از هم هستند اما این دشتها با هم مرتبطن هستد.  دشتها از نظر تامین امنیت و منابع تغذیه وحوش حائز اهمیت بوده و شرایط اکولوژی مناسبی را برای زیست آهو فراهم می آورند. آهو شاخص ترین حیوان دشتی در این منطقه است که در جمعیت های انبوه در محدوده این دشتها یافت می شوند. به گفته کارشناسان محیط زیست یکی از دلایل وجود این آهوها وجود چشمه های کوچک و پوشش گیاهی مناسب برای تکثیر آنهاست.

گونه های جانوری قمیشلو

پارک ملی قمیشلو زیستگاه گونه‌ های جانوری و گیاهی بسیار ارزشمندی است. سه نوع زیستگاه برفگیر کوهستانی، زیستگاه تپه ماهوری و زیستگاه دشتی و استپی در این منطقه وجود دارد. همانطور که در فوق اشاره شد پوشش گیاهی و جانوری هر زیستگاه با دیگری متفاوت است. تاکنون ۸۲ گونه‌ پرنده که ۲۳ گونه‌ تحت حفاظت و ۳ گونه‌ در معرض انقراض هستند، ۳۸ گونه پستاندار که تحت حفاظت هستند، ۳۲ گونه‌ خزنده و ۲ گونه‌ دوزیست و تنها یک گونه‌ ماهی در منطقه قمیشلو شناسایی شده‌ اند.

پستانداران
از تعداد ۱۶۰ گونه پستاندار موجود در ايران تعداد ۳۸ گونه متعلق به ۱۶ خانواده و ۶ راسته در اين منطقه حضور دارند كه از اين تعداد ۷ گونه به علت كاهش جمعيت جهانی در طبقه ‌بندی IUCN و تعداد ۳ گونه در طبقه‌ بندی Cites قرار دارند و تعداد ۹ گونه نيز حمايت شده هستند. شاخص ترین گونه جانوری پارک ملی قمیشلو آهو ایرانی است که از تراکم جمعیتی مناسبی برخوردار است. قوچ و میش اصفهانی نیز از گونه ‌های غالب در منطقه هستند. همچنین کل و بز، گرگ، شغال، روباه، کفتار، گورکن راه‌ راه، کاراکال، پلنگ، تشی، خرگوش، موش، جربیل از دیگر پستانداران این منطقه به حساب می ‌آیند. آهوی ایرانی معروف ‌ترین گونه جانوری این منطقه است که تماشای گله ‌های این حیوان زیبا از مهم‌ ترین جاذبه ‌های گردشگری منطقه قمیشلو بشمار میرود ولی متاسفانه به وفور، مورد هدف شکارچیان غیرقانونی قرار می ‌گیرد.

پرندگان
از مجموع ۴۹۲ گونه پرنده شناسايی شده در ايران تعداد ۸۱ گونه متعلق به ۲۶ تيره و ۹ راسته در محدوده مورد مطالعه حضور دارند كه از اين تعداد ۳ گونه در طبقه‌بندی IUCN و تعداد ۱۶ گونه در مقررات بين المللی Cites و تعداد ۲۳ گونه طبق مقررات ايران در زمره پرندگان حمايت شده و حفاظت شده و تعداد ۳ گونه جزو گونه ‌های در حال انقراض قرار گرفته ‌اند.  قرقی، سارگپه، عقاب طلایی، کرکس، دال، بالابان، شاهین، دلیجه، تیهو، کبک، کبوتر چاهی، فاخته، قمری، سبزقبا، جغد کوچک، زنبور خورک، هدهد، هوبره (غیر بومی یا مهاجر) و تعدادی پرندگان ریزجثه و گنجشک سانان از پرندگان این منطقه هستند.

خزندگان و دوزیستان
از تعداد كل خزندگان شناسايی شده در ايران كه جمعا ۲۰۹ گونه هستند، تعداد ۳۱ گونه متعلق به ۱۱ خانواده و ۳ راسته در محدوده پناهگاه حيات وحش قميشلو مشاهده شده است كه تعداد يك گونه آن در طبقه‌ بندی IUCN و تعداد ۴ گونه در طبقه ‌بندی Cites و يك گونه آن نیز حمايت شده است. از تعداد كل دوزيستان ايران که ۱۷ گونه هستند، تعداد ۲ گونه در محدوده مورد مطالعه حضور دارند.  لاک پشت خشکی، آگاما، انواعی از جکوها و مارهای سمی و غیرسمی در این منطقه زندگی می کنند.

ماهی
تنها ماهی موجود در اين منطقه را يك گونه ماهی قنات از خانواده Cyprinidae تشكيل داده است.

پوشش گیاهی قمیشلو

در منطقه‌ قمیشلو بیش از ۳۴۴ گونه گیاهی شناسایی شده است که در اقلیم های متفاوت آن گونه‌ های گیاهی متفاوتی زیست می‌ کنند. پناهگاه حيات ‌وحش قميشلو در منطقه استپی از نظر پوشش گیاهی از نواحی بزرگ رويشی ايرانی و تورانی بشمار می رود و بوته ‌زارهای منطقه نشان‌ دهنده سيمای كلی جامعه مناطق استپی يعنی Artemisia.Astragalus است. در بررسی پوشش گياهی منطقه، دو بخش عمده قابل تفكيك و تمايز است كه از مناطق دشتی و ارتفاعات پايين به سمت بلندی‌ ها و ارتفاعات بالا ادامه دارد. پوشش گياهی در مناطق دشتی كه در ارتفاع حداقل ۱۶۸۰ متر از سطح دريا تا ارتفاع ۱۸۰۰ متر در مرزهای حاشيه پناهگاه و در مناطق ميانی گسترش دارند با گونه شاخص درمنه دشتی معرفی می ‌شوند. تراكم اين گونه با نزديك شدن به مرزهای پناهگاه و مجاورت با مناطق روستايی كاهش يافته است. در اين منطقه به طور بسيار پراكنده شاهد حضور گونه ‌های درختی و درختچه‌ ای هستیم. طبق بررسی ‌های صورت گرفته و با استفاده از منابع گياه ‌شناسی در اين محدوده، تعداد ۳۴۴ گونه متعلق به ۲۲۳ جنس و ۵۵ خانواده شناسايی شده است و به طور كلی اين منطقه از تنوع خوب گونه ‌ای برخوردار است. از نظر ارزش ‌های ويژه، در بين گونه ‌های شناسايی شده حداقل ۲۳ گونه دارای ارزش دارويی و ۱۰ گونه دارای ارزش صنعتی هستند كه به دليل پراكندگی و عدم صرفه اقتصادی و ضرورت محافظت آنها، استفاده از آنها امكان ‌پذير نيست.

در بين گياهان منطقه، گونه ‌هایی نيز يافت می ‌شوند كه در طبيعت دارای زيبايی خاصی هستند و در فصل گلدهی می‌ توانند به عنوان جاذبه‌ های طبيعی مطرح شوند. گونه‌ هایی نظير Scrophularia ,Papaver sp ,Orchis layiflora ,Tulipa montana, … در اين محدوده، تاكنون عمليات جنگلداری يا احياء پوشش گياهی صورت نگرفته است.

آبشخورها
يكی از عوامل مهم ارتقا شرايط زيستگاهی پناهگاه حيات‌وحش قميشلو وجود آبشخورهای متعدد اعم از طبيعی يا انسان‌ ساخت در سطح منطقه با پراكنش مطلوب است كه جانوران منطقه اعم از پستانداران و پرندگان به آسانی به آن دسترسی دارند. البته اين شرايط در سال ‌های كم‌ باران و خشكسالی تفاوت دارد. مهم ‌ترين آبشخورهای محدوده مورد مطالعه عبارتند از: لامو، سه چشمه، كرم خداداد، لاسميان، لامو، حوض، كهوك، موشی، چاله آبی، خرسك اول و دوم، ذولول، دم‌زرد، كر الياس، ننه منشور، چشمه سنجد علی قليان، قشلاق، هزار منی، تلمبه بادی چاه‌ محمدی، تلمبه بادی چاه زينل، قلعه ياور و آغل ‌جنی.

منابع آب قمیشلو
وجود ريزش ‌های جوی فصلی و اندك و جريان سطحی و مقطعی، منطقه مورد مطالعه را از نعمت منابع آب سطحی بی ‌بهره کرده است و ساكنين و وحوش اين سامانه را به استفاد از منابع آب زيرزمينی (چشمه ‌ها، قنوات، چاه ‌ها) مجبور ساخته است. كمبود منابع آب قابل دسترسی برای حيات وحش به ‌ويژه در سال ‌های كم‌آبی و خشكسالی يكی از مهم ‌ترين عوامل كاهش ميزان توليد مثل، افزايش مرگ و مير و در نتيجه کاهش جمعيت جانداران بوده است. محدوده پناهگاه حيات وحش قميشلو بخشی از حوضه آبريز زاينده‌ رود است و بخش‌ هايی نیز در زمره حوضه نجف آباد، برخوار و علويجه را شامل می ‌شود.

مهم ‌ترين منابع آبی در منطقه پناهگاه حيات وحش قمیشلو رودخانه ‌های فصلی، چاه‌ ها، چشمه‌ ها، قنوات و آبراهه‌ های فصلی است. تنها رودخانه قابل ذكر در اين منطقه خشكه‌ رود نام دارد كه از مجموع دو مسير آب فصلی تشكيل می‌ شود، اولی مسير آبی كه از اشن شروع شده و به طرف شرق ادامه دارد و ديگری مسير آبی كه از طرف جنوب غربی حوزه به طرف شمال شرق ادامه دارد. در انتها هر دو مسير در منطقه علويجه بهم پيوسته و در نهايت از منطقه علويجه وارد دشت مورچه خورت می‌ شود. چون کمیت و کیفیت آب سطحی برای استفاده كشاورزی در اين نواحی مناسب نيست، لذا از منابع آب زیر‌زمینی به این منظور استفاده می‌ شود.

سيلاب ‌های اين حوضه به علت جنس و نوع خاك منطقه و عدم نفوذ كافی، سريع از منطقه خارج شده و حوضه تخليه می‌ شود به همين دليل سفره آب ‌های زيرزمينی در اين منطقه ضعيف است، ولی تعداد زيادی چشمه موجود است كه از بهترين آبشخورهای منطقه برای حيات‌وحش محسوب می ‌شود. قنوات موجود در منطقه عبارتند از قلعه قميشلو، ياور، علويجه، دربند بالا و پايين، تنگ‌ شيران. چاههای موجود در منطقه نیز عبارتند از الهی ‌آباد، ذلول، آب بادی و كززار.

عوامل جذب گردشگر در منطقه

• مشاهده جمعيت مطلوبی از آهوی ايرانی و قوچ و ميش
• گونه ‌های متنوع حيات‌ وحش اعم از گياهی و جانوری (عامل جذب پژوهشگران و دانشجويان)
• مجاورت قلعه تاريخی قميشلو با باغ قميشلو
• مزارع موجود در منطقه

تعارضات و تهدیدهای منطقه

• عبور کنارگذر غرب اصفهان از منطقه و تقسیم آن به دو قسمت شرقی و غربی
• شهرک صنعتی بزرگ اصفهان در شمال شرق منطقه
• وجود میدان تیر و زاغه مهمات ارتش در قسمت شرقی و جنوب شرقی منطقه
• وجود دام در محدوده پارک ملی به دلیل عدم تخصیص بودجه مورد نیاز برای خریداری حقوق عرفی از سوی سازمان محیط زیست
• تعداد دام مازاد بر ظرفیت مراتع منطقه و چرا در خارج از فصل مجاز
• تصرفات و واگذاری های غیر قانونی از سوی ارگان های ذیربط
• شکار غیرمجاز

تجهیزات و امکانات حفاظتی

• پاسگاه سر محیط بانی شاه ماهور در شرق منطقه
• پاسگاه محیط بان خرسک در غرب منطقه
• پاسگاه محیط بانی قلعه یاور در جنوب منطقه
• پاسگاه میرزا قاسم بک در شمال منطقه که در حال حاضر به دلیل عدم وجود امکانات، این پاسگاه غیر فعال است.
• پاسگاه محیط بانی قمیشلو در باغ قمیشلو (مرکز منطقه)

قلعه ‌های منطقه

قلعه قمیشلو
با توجه به اینکه منطقه قميشلو يكی از شكارگاه ‌های تاريخی ايران به شمار می ‌آيد و بارها در كتب تاريخی اواخر عصر قاجاريه از آن به‌ عنوان يك شكارگاه ياد شده است، در دوره ناصرالدین شاه مورد توجه ویژه قرار گرفت. در این منطقه «قلعه تاریخی قمیشلو» (قلعه شاهزاده قاجار) در دشتی پهناور بنا شده و از آثار تاریخی شهرستان تیران و کرون استان اصفهان به شمار می‌ رود. این قلعه تاریخی بدستور مسعود میرزا ظل‌ السلطان شاهزاده قاجار، جهت ییلاق و شکار بنا شده و بعد از وی نیز توسط پسرش صارم‌ الدوله مورد استفاده قرار گرفته است. «قلعه تاریخی قمیشلو» دارای بخش ‌های مختلفی از جمله شاه ‌نشین، حرمسرا، بارعام، مطبخ، اصطبل، شربت ‌خانه، محل اسکان تفنگچی ‌ها، رعایا و باغبانان و همچنین باغ بزرگی در سمت شرقی آن است. اين بنا از معماری زيبایی برخوردار است. اين قلعه كه منسوب به دوران ناصرالدين‌ شاه قاجار است يكی از ديدنی ‌ترين آثار باستانی واقع در داخل منطقه محسوب می ‌شود. قلعه قميشلو اتاق‌ های متعدد دارد و برج و باروی اطراف آن نشان‌ دهنده اهميت قلعه است. مناسب بودن اين منطقه و وجود تعداد زيادی شكار از انواع بز و بازن، ‌قوچ و ميش و آهو باعث شد تا پسر ناصرالدين‌ شاه آن را به‌ عنوان يكی از زيستگاه‌ های قرق خود برگزيند و در آن قلعه زيبا و معروف قميشلو را احداث كند.

قلعه شاه ‌ماهور
قلعه شاه‌ ماهور كه متاسفانه كاملا تخريب شده و آثار بسيار كمی از آن در كنار قنات شاه ماهور ديده می‌ شود يكی ديگر از آثار تاریخی با ارزش در منطقه است.

قلعه ياور
اين قلعه كه بخش اعظم آن تخريب شده در حاشيه مزرعه قميشلو واقع شده است.

مسیر دسترسی
با حرکت از اصفهان حدود یک ساعت بعد با گذر از جهاد آباد و دیدن تابلو پارک ملی وارد جاده خاکی می شوید و پس از یک ربع طی مسیر به پاسگاه سر محیط بانی شاه ماهور واقع در شرق منطقه خواهید رسید. پس از آن به سمت محل ابتدایی پیمایش حرکت کنید. می توانید از راهنمایی ‌های محیط بانان برای انتخاب مسیر بهتر استفاده کرده و به کمک دوربین، موفق به دیدن حیواناتی از جمله خرگوش، آهو و عقاب در اواسط مسیر شوید. البته احتمال مشاهده حیوانات در هوای خنک اوایل صبح بسیار بیشتر است. پس از پیمایش حدود نیمی از مسیر به کانکس دیدبانی کهوک می رسید که در نزدیکی چشمه و آبشخوری واقع شده، کل منطقه بیابانی و بدون درخت است، تنها در نزدیکی این چشمه دو درخت سایه انداخته که مکان مناسبی برای استراحت است. لازم به ذکر است که از اصفهان تا مقصد بیش از یک ساعت زمان نیاز دارید.

سایر جاذبه های گردشگری تیران و کرون
از مکان های مشهور و جاذبه های گردشگری این شهرستان که برخی شهرتی بی نظیر در کشور دارد می توان به امامزاده احمد بن محمد حنفیه نوه امام اول (ع) و فرزند محمد حنفیه و منطقه گردشگری نمونه چشمه مرغاب، امامزاده احمد رضا (ع) و سد خمیران، چشمه وامامزاده بابا لنگر و سایر امامزادگان و روستاهای کرون اشاره کرد. قلعه روستای جاجا از دیگر نقاط دیدنی این شهرستان است. همچنین از آثار تاریخی تیران و کرون وجود ۵۵ مسجد قدیمی است که ۱۶ مورد آنها بیش از هزار سال قدمت دارند که در این میان مسجد آقانوروز و مسجد سید و مسجد حاج سلیمان در حسینیه قدیم تیران به همراه مسجد خان یا امام حسن مجتبی در محله قدیمی سرپل تیران شاخص تر هستند.

منابع:
میراث فرهنگی و گردشگری استان اصفهان
دیده بان محیط زیست و حیات وحش ایران
spadanaclub.ir
mehrnews.com
safarzon.com
jahaniran.ir
kojaro.com
isna.ir