چاه گاو ورزنه

طبق اسنادی مانند قباله‌ های ازدواج که از یکصد سال قبل تا کنون وجود دارد “چاه‌ گاو” به “چاه عوامل” نیز معروف بود و کلمه “عوامل” بیشتر به گاوهای‌ نر سیستانی گفته می ‌شد که به کار در این سازه‌ های آبکشی مشغول بودند.  

پیشینه “چاه ‌گاو” در شرق اصفهان و به ویژه در مزارع ورزنه به عنوان آخرین دشت ‌های کشاورزی حوضه زنده ‌رود به چند هزار سال می‌ رسد، زیرا به دلایل گوناگون مردم مجبور به برداشت آب با نیروی حیوانات برای آبیاری محصولات خود بودند.

ورزنه و تمام بخش ” بُن ‌رود” قسمتی از سرزمین رودشت (رودشتین) در آخر مسیر زاینده ‌رود است. مزارع ورزنه به دلیل قرار گرفتن در آخرین نواحی حوضه آبریز این رودخانه تقریبا در گودترین نقاط قرار دارد و در صورت جاری بودن زنده‌ رود حالتی مردابی پیدا می ‌کند و در گذشته آب سطحی آن در عمق خیلی کم یعنی در حد نیم متر نیز یافت می ‌شد.

مادی معروف “شانزده دِه” از بندی سنگی در دل رودخانه و به همین نام آب می ‌گرفت و زمین‌ های کشاورزی “بُن‌ رود” را آبیاری می ‌کرد، اما در فصل ‌های گرم سال به دلیل کاهش آب در پایین دست این رودخانه، از سازه “چاهِ گاو” کمک می‌ گرفتند.

اساسا حفر قنات نیازمند وجود چشمه منبع آب و زمین خشک و بیابانی است که با توجه به شرایط رطوبت زیاد در مزارع و نبود چنین چشمه‌ هایی حفر قنوات در مزارع ورزنه امکان نداشت و به جای آن هزاران سال از “چاه گاو” استفاده می‌ کردند.

طبق برخی نقل قول ‌ها، افراد مسن از وجود بیش از هزاران “چاه‌ گاو” در شرق اصفهان یعنی از مزارع “خوراسگان اصفهان” تا بُن رود خبر می‌ دهند، همچنین گفته می ‌شود که بیشترین این سازه‌ ها در بن ‌رود وجود داشته است.

ورزنه تا چند دهه گذشته و تا قبل از شهر شدن یک آبادی نسبتا بزرگی بود. بیشتر “چاه‌ گاو” ها نیز در حاشیه مزارع نزدیک به ورزنه قرار داشت و کمتر این سازه در زمین ‌های کشاورزی دوردست این آبادی دیده می‌ شد، زیرا بحث امنیت و همچنین نزدیک بودن مردم به آن نیز مطرح بود.

گاو نر سیستانی، قوی‌ ترین حیوان آبکش  
گاو نر سیستانی” به دلیل جثه قوی و داشتن کوهان برای آبکشی در “چاه ‌گاو” استفاده می ‌شد، البته برای این امر حدود شش ماه این حیوان را تعلیم می ‌دادند که سختی زیادی داشت.
گاو نر در چاله‌ ای شیب ‌دار و تقریبا به عمق هشت متر بالا و پایین می ‌رفت، و سیستم آبکشی به نحوی تنظیم شده بود که هنگام پایین رفتن این حیوان، آب از چاه خارج و به جوی آب ریخته می ‌شد، و هنگام بالا آمدن گاو نر “دَلو” آبکش به داخل چاه می ‌افتاد.
این گاوهای نر ” دَلو” آبکشی به وزن آب بین دویست تا چهارصد کیلوگرم را از درون چاه بیرون می ‌آورند، همچنین به طور مدام صاحب آن باید همپای حیوان در این شیب “چاه گاو “بالا و پایین می‌ رفت که شاید این زمان تا نه ساعت هم می ‌رسید و حتی با تعویض گاو این عمل تا صبح نیز ادامه می ‌یافت.
عمق متوسط آب در “چاهِ‌ گاو” در این منطقه حدود هشت متر بود. البته هر موقع که سطح آب بالاتر و به فرض در حد چهار متر می ‌رسید در وسط راه شیب ‌دار  “چاه گاو” شاخه چوب برای مانع می ‌گذاشتند و یا اینکه طناب را کوتاه می‌ کردند.

حرکت با خواندن شعرهای “پسِ گاوی“
“چاه ‌گاو”ها به نام شخص و یا مزراع معروف بود. در حین پائین و بالا رفتن گاو نر فرد همراه آن، آواز دشتی می‌ خواند که شعر” پسِ گاوی” نامیده می‌ شد، زیرا می‌ خواستند که این حرکت با نوعی موسیقی و آواز همراه باشد و از سوی دیگر این گاوها به اصطلاح “شرطی” شوند و فقط با شعر خواندن صاحب خود کار انجام دهند.

یکی از معروفترین این شعرهای دشتی دو بیتی زیر است:

” خداواندا بده روزی حلالُم        که دست بر سفره نامرد نذارُم“

“خداوندا بده باران رحمت        که آب از چاه کشیدن داره زحمت“

در بخش بن ‌رود یعنی از ابتدای مزارع بند” شانزده ده” تا پایان ورزنه در صحرای “دیزی” حدود یک هزار “چاه گاو” فعال بود و هر کدام از این سازه ‌ها با کار شبانه‌روزی فقط ۲۵۰۰ مترمربع آبیاری صیفی و یا غله انجام می ‌داد، همچنین در برخی مواقع مانند مصدوم شدن گاو نر، این کار بسیار سخت را مردان و زنان با دلو‌های دویست کیلویی انجام می ‌دادند که واقعا مشقت بار بود!

استفاده از این سازه آبکش بین سه تا شش ماه سال بود. البته در فصل ‌های بارانی و سرد سال گاوان نر سیستانی استراحت می ‌کردند و یا مدت کوتاهی را به شخم زنی مشغول بودند.

نقشه‌ ای برای مالیات ندادن
طبق برخی سخنان نقل شده در زمان رضا شاه قرار بود که از “چاهِ‌ گاو” ‌ها مالیات یک شاهی گرفته شود و مردم تعداد هفتصد عدد از این سازه‌ های آبیاری در بن رود برای مالیات ندادن تخریب نمودند. کد خدای آن زمان ورزنه یعنی (سید ابولفضل میرمیران)  نیز برای تغییر فکر بازرسان دولتی دستور به جمع ‌آوری گاوهای نر از داخل “چاه گاو”ها و بکارگیری زنان در امر آبکشی کرد تا با دیدن زجر مردم از اخد مالیات منصرف شوند و این نقشه نیز کارساز بود.  

حذف سریع این سازه‌ های آبکشی تقریبا از زمان اصلاحات ارضی یعنی دهه ۱۳۴۰ شمسی و به دنبال آن با ورود موتورها دیزیلی آبکشی آغاز شد که باز بر اساس سخنان افراد مسن محلی، حتی برخی مردم ابزارهای “چاه ‌گاو” را هم از خوشحالی آتش زدند!

دلیل این امر راحتی استخراج آب با موتور و راحت شدن مردم از مشقات زیاد کار با حیوانات آبکش بود و تقریبا در مدت زمان کوتاهی “چاه‌ گاو”ها تخریب و یا به مزارع اضافه و یا اصلا رها شدند.

در دهه ۱۳۸۰ یک همایش برای تالاب گاوخونی برگزار و ماکتی از “چاه گاو” ساخته شد و این جرقه ‌ای برای احیای آن توسط یکی از افراد مسن ورزنه بود که دو سال بعد ”حاج ابراهیم حیدری” نخستین “چاه گاو” را ایجاد کرد و پس از وی “حاج محمد صادق ‌زاده” دومین را بوجود آورد.   

در حال حاضر بیشتر توریست‌ ها به دنبال تپه ‌های ماسه ‌ای راهی ورزنه می ‌شوند. “چاه گاو” های ورزنه دومین جاذبه گردشگری است و بطوریکه بیشتر مسافرانی که از آن بازدید می ‌کنند، هفته یا ماه بعدی بیش از ده نفر از دوستان و بستگان خود را نیز برای بازدید می‌ آورند.

جهانگردان داخلی و خارجی زمانی کوتاه شاهد آبکشی گاوان نر سیستانی هستند و تا حد زیادی از سختی زندگی مردم برای نان شب آگاه می ‌شوند، به بیان بهتر احیای این دو سازه در ورزنه اثر فرهنگی نیز داشته است.

ورزنه، شهری تاریخی است مرکزبخش بن‌ رود شهرستان اصفهان استان اصفهان در مرکز ایران است. در نزدیکی تالاب بین ‌المللی گاوخونی واقع شده‌ و تنها شهر ایرانی است که زنان آن به‌ طور سنتی چادر سفید بر سر می ‌کنند.

منابع:
kasbefarda.ir
fa.wikipedia.org