انگورستان ملک التجار یک باغ انگور و عمارت تاریخی در اصفهان است. پیشینه این باغ به زمان نادرشاه افشار باز می گردد. اين باغ متعلق به حاج ملك، جد استاد الهي قمشه اي بوده است كه در زمان نادرشاه از بحرين به اصفهان مهاجرت كرده اند. حاج ملك تاجر ثروتمندي بود كه اولين بار وقف را در ايران مرسوم نمود و بسياري از اموال خود را وقف کرد.
در زمان ناصرالدین شاه قاجار این باغ در اختیار مسئول امورمالی حکومت اصفهان درآمد و در آینده فرزند این شخص به نام حاج محمد ابراهیم خان که به ملک التجار معروف بود بنای انگورستان را راه اندازی کرد و به برگزاری مراسم سوگواری و تعزیه اختصاص داد. معمار سازنده این بنا استاد حسین چی است و تاریخ وقف نامه آن سال ۱۳۴۱ هجری قمری است.
در درازای زمان قسمت های گوناگونی از این انگورستان ویران شد و بخش هایی از آن در سال ۱۳۳۳ هجری خورشیدی در تعریض خیابان ملک از میان رفت. انگورستان ملک هم اکنون در دست سازمان اوقاف می باشد و به برگزاری مسابقات قرائت قرآن و تعزیه و سوگواری اختصاص دارد. طبق شواهدی این مکان برای برای برگزاری مراسم ازدواج خانواده های کم بضاعت نیز کاربرد داشته و طبق وصیت ملک‌التجار می بایست بعد از مرگش هم این کار انجام می شد که بعد از انقلاب این جریان متوقف گردید و این مکان برای عزاداری های مختلف در اختیار مردم قرار می گیرد.
ویژگیهای معماری
مجموعه فضاهای حیاط سرپوشیده، سفره خانه، اتاق آرامگاه و دیگر اتاق های اطراف حیاط دارای تزئینات فراوان گچبری، آینه کاری و کاشیکاری هستند. ستون هایی که در میان فضای سفره خانه و حیاط هستند دارای روکش های چوبی بوده ولی پایه و سرستون ها دارای تزئینات می باشند. در زیر فضای سفره خانه زیرزمینی هست که نورگیرهای مشبک نور آن را از حیاط جنوبی برآورده می کنند. در گوشه جنوب شرقی بنا حمامی واقع شده است که سقف گنبدی بسیار زیبائی دارد و سکوهائی در اطراف آن تعبیه شده اند. ازاره جبهه شمالی و شرقی این خانه دارای نقوش حجاری هستند.
حیاط بیرونی
خانه به سبک خانه های قاجار دو حیاط اندرونی و بیرونی دارد. حیاط بیرونی بخشی از حیاط است که در زمان مراسم مردان در آنجا می نشستند.
حیاط اندرونی
قسمتی از حیاط بوده که در میان حوضی زیبا و باغچه ای داشت که به مطبوع کردن هوای خانه کمک می کرد. درختان این باغچه ها معمولاً پهن برگ بودند مثل چنار و توت که در تابستان از سایه آنها استفاده شود و در زمستان با ریختن برگ‌ها آفتاب بیشتری به خانه برسد. این حیاط بعدها توسط ملک التجار مسقف شد و حوض و باغچه آن برداشته شد تا ضمن آنکه برای برگزاری تعزیه استفاده می شود، بانوان نیز بتوانند در زمان مراسم به راحتی در آنجا بنشینند. طبقه بالا خانم ها می نشستند و طبقه پایین آقایان. به طبقه بالا از نظر معماری غلام گَرده یا مهتابی می گقتند. سقف این مکان چوبی است و تزئیناتی دارد که به آن لمبه کوبی گفته می شود. بیشتر ثروتمندان خانه های خود را به این صورت مسقف می کردند در حالی که می توانستند به راحتی آن را گچ بگیرند. دورتادور این این بخش اشعاری از محتشم کاشانی نوشته شده است. (باز این چه شورش است…)این شعر را برای نشان دادن آن که این بخش حسینیه است نوشته شده است. شرق و غرب حیاط اتاق های سه دری دارند. سرستون های این بخش از شاخصه های آن است. این سرستون ها مقرنس کاری شده و نمادی از سی و سه پل است و رنگ سبزآبی آن نمادی از آب زاینده رود می باشد. چراغ هایی که جلوی هر در آویزان است به لنتر معروفند. گفته می شود در آن روغن می ریختند و فیتیله می گذاشتند و روشن می کردند و یا در آن ماهی می‌انداختند.
شاه نشین زمستانه (اتاق آرامگاه)
این اتاق پنج دری در قسمت شمالی حیاط اندرونی ساخته شده است. در مناطق بیابانی اتاق هایی که برای زمستان ساخته می شد را در شمال خانه می ساختند تا آفتاب گیر باشد. این اتاق در زمستان استفاده می شد. تزئینات اتاق نشان گر اختصاص آن برای پذیرایی از مهمانان در زمستان است. ملک التجار به دلیل آنکه تاجر بود مهمانان زیادی از شهرهای مختلف داشت. در زمان قدیم ثروتمندان وصیت می کردند که در نجف و کربلا به خاک سپرده شوند. اما ملک التجار وصیت کرد که او را در منزل خود دفن کنند. همسر ملک التجار هم کنار او دفن است که امروزه قبر او صاف شده است. تزئینات اتاق شامل گچبری، نقاشی روی آینه، نقاشی روی گچ و … می باشد.
شاه نشین تابستانه (تالار)
عمارتی بسیار زیبا در وسط باغ بوده است که شاخصه آن ارسی های آن است؛ ارسی به پنجره هایی گفته می شود که با گره چینی ساخته شده اند. به این معنا که تکه های کوچک چوب به نحوی زیبا بدون میخ و چسب در کنار هم قرار می گیرند. ارسی ها می‌توانند با کار گذاشتن شیشه های رنگی جذاب تر میشوند که این جذابیت در این بنا نیز وجود دارد. وجود این شیشه های رنگی دلایل گوناگونی دارد؛ نخست آنکه هر رنگ نماد فصلی از سال است، دیگر تأثیر روانشناسی رنگ هاست، موضوع دیگر خاصیت تعدیل کنندگی نور و دیگری مستور نگاه داشتن فضای داخلی است. ضمن اینکه نور وارد شده به فضا علاوه بر زیبایی کمک می کند که حشرات موذی وارد خانه نشوند. جالب اینجاست که درهای اتاق که با این هنر ساخته شده اند، به صورت کشویی به بالا باز می شوند. چهار اتاقی که در بالا به قرینه ساخته شده از نظر معماری اتاق گوشواره نام دارد و به دو اتاق دیگر اتاق عروس و داماد گفته می شود. به این دلیل که در این اتاق عروس و داماد آرایش می شدند. همانطور که قبلاً گفته شد ملک التجار برای دختر و پسرهایی که بضاعت مالی نداشتند در این محل عروسی برگزار می کرد. وقتی مهمان آقایی به خانه می‌آمد خانم ها به اتاق گوشواره می رفتند. در این اتاق دو نوع میز و صندلی وجود دارد؛ یکی برای مهمانان پایین رتبه و دیگری برای مهمانان بالارتبه. این میز و صندلی ها به سفارش ملک التجار از فرانسه و لوسترهای موجود در اتاق از ایتالیا آورده شده اند. آرم شیرخورشید نیز روی مبل حک شده است. این قسمت با مانعی چوبی به دو بخش تقسیم می شود که دو گروه اجتماعی مردم را از هم جدا می کرد. بنا به گفته ایی یکی دیگر از کارکردهای این مانع این است که زمانی که خدمه از مطبخ وارد می شدند اگر فراموش می کردند که با تعظیم وارد شوند، وقتی از روی مانع عبور می کردند به حالت تعظیم درمی آمدند. نقاشیهای کوچکی که به دیوار زده شده نقاشیِ عکس هایی است که ملک التجار از خارج از می‌آورد و به نقاشان میداد تا آن را رسم کنند.
اتاق زهرا خانم
اتاق دختر ملک التجار بوده است. او با پسر عموی خود ازدواج کرد. وی پس طلاق، سال ها در آن اتاق زندگی کرد سپس به قم رفته تا پایان عمر در حرم حضرت معصومه خدمت کرد.
اتاق پس درونی (حوض خانه)
اتاقی است در گوشه خانه که با سه پله از سطح خانه پایین‌تر می رود و حوضی زیبا در وسط دارد. این اتاق مخصوص مهمانان بزرگ و غریبه بوده است. از آنجایی که در آن زمان حریم خانه و خانواده اهمیت بسیاری داشته، صاحبخانه دوست نداشت که غریبه ای به این حریم راه پیدا کند. به همین دلیل مهمانان از حیاط بیرونی به این اتاق می آمدند و از همانجا خارج می شدند و مختص مهمانان غریبه بود.
اتاق نظارت
اتاقی با چهار در که یکی از درهای آن به شاه نشین راه داشته، یکی به محل زندگی غلامان، یکی به پس درونی و دیگری به اتاق دیگر.
زیرزمین
این زیرزمین زیبا به دلیل خنک بودن حکم یخچال نیز داشته است و برای نگهداری از خوراکی هایی که امکان فساد داشت استفاده می شد.
پشت بام
از پشت بام حیاط و فضای سه جبهه دیگر برای انجام مراسم تعزیه استفاده می شده است.
منابع:
- میراث فرهنگی و گردشگری اصفهان
- شهرداری اصفهان
- irantrawell.com
- fa.wikipedia.org
- gt724.com
