قنات دو طبقه مون در استان اصفهان قرار دارد و تنها قنات دوطبقه شناخته شده جهانی است. میله های اولیه این قنات در محله «محال» واقع در جنوب شهر اردستان حفر شده و به طرف شمال غرب امتداد یافته است. مادر چاه قنات «چاه دوقلو» نام دارد که در کنار امامزاده اسماعیل واقع و از دو کانال موازی که روی هم قرار گرفته و در چاههای عمودی مشترک هستند، تشکیل شده است. نامگذاری چاه دوقلو به این علت است که در این محل دو میله چاه در کنار هم قرار گرفته اند که یکی از آنها متعلق به چاه رویین به عمق ۲۷ متر و دیگری متعلق به قنات زیرین به عمق ۳۰ متر است که اگر دهانه کوره قنات زیرین را یک متر فرض کنیم، کل عمق چاه مادر به ۳۱ متر می رسد. از این محل به بعد قنات دارای میله های مشترک است.
بر اساس منابع مکتوب این قنات پیش از اسلام و بخصوص دوران کیانیان، اشکانیان و ساسانیان احداث شده و برخی نیز ساخت آنرا به هشتصد سال قبل نسبت داده اند.
کانال رویى حدود ۲۰۰ متر دورتر از کانال زيرين، نمایان شده و سپس در پایين دست، در محلى به نام محله سيدهاى اردستان به همديگر متصل مى شوند. مزه آب کانال رویی از آب قنات زیری بهتر، شیرین تر و خوش طعم تر و در تابستان نیز خنک تر است. آب قنات زیر سنگین تر و در تابستان گرمتر است.
برای کاوش و حفر این قنات مقنی ها چند شرط را در نظر گرفته بودند كه اگر یکی از آن شرایط وجود نداشت امکان احداث و جاری کردن آب در دو قنات ممکن نبود. داشتن شیب مناسب و لازم در هر دو طبقه قنات و بالاتر قرار گرفتن طبقات آبده از مظهر آنها در معماری این قنات موجب شده بود كه آب در آن پیوسته جاری باشد. دو قنات با ارتفاع سه متر، روی هم قرار گرفته و خاک هر دو قنات از لحاظ سختی و نرمی معتدل است که جنس آنها از خاک رس خوب، چسبنده و خوشبو است. متخصصانی که از نزدیک این قنات را دیده اند آن را از لحاظ رعایت اصول حفاری یکی از شاهکارهای علم مهندسی در دوران كهن خوانده اند.
حکایاتی از ساخت قنات دو طبقه مون
عده ای از اهالی معتقدند که این قنات قبل از اسلام ایجاد شده و بانی حفر آن را کاوه آهنگر می دانند. برخی دیگر اظهار می دارند که در گذشته های دور یکی از مقنیان خبره یزد از این منطقه به سوی ظفرقند عبور می کرده که شب فرا می رسد و وی ناچار در اردستان می ماند. شب هنگام وقتی که این مقنی در بستر خواب بوده گوش خود را روی زمین قرار داده و حرکت آبهای زیرزمینی را احساس می کند. فردای آن روز به اهالی اردستان سفارش می کند که در این مکان قناتی بسازند و از آب زیرزمینی آن استفاده کنند. اهالی نیز به سفارش او عمل کرده و قناتی حفر می کنند. پس از چندی که استاد کار یزدی مجدداً به آن حوالی آمده و از قنات بازدید می کند، تشخیص می دهد که حفر قنات طوری بوده که از همه آب زیرزمینی استفاده نشده است. مجددا دستوراتی برای ایجاد قنات دیگر که آب آن به موازات و در عمق همان مسیر حرکت می کرده می دهد تا بتوانند از همه آب زیرزمینی استفاده کنند. با این دستور حفر رشته دوم قنات آغاز شده و بدین ترتیب قنات دو طبقه مون زیر نظر این مقنی یزدی ایجاد می شود.
ثبت جهانی قنات دوطبقه مون
در چهلمین اجلاس میراث جهانی یونسکو که ژوئیه ۲۰۱۶ در استانبول برگزار شد، یازده قنات ایرانی به عنوان بیستمین اثر ایران بر اساس دو معیار از ۶ معیار فرهنگی کمیته میراث جهانی شامل گواهی بی همتا یا دست کم استثنایی بر یک سنت فرهنگی و نمونه ای برجسته در معماری یا تکنولوژی که نمایانگر مرحله مهمی از تاریخ بشر باشد، در فهرست میراث جهانی قرار گرفت. پرونده ۱۱ قنات ایرانی با داشتن تکنولوژی متفاوت و با قدمت بیش از ۲۰۰ تا ۲۵۰۰ سال به یونسکو جهت ثبت جهانی ارائه شد و پس از بررسی و تأیید کارشناسان یونسکو این پرونده ثبت و در فهرست آثار جهانی قرار گرفت. یازده قناتی که ثبت جهانی شده اند، هرکدام به لحاظ قدمت، نوع معماری، عمق، طول و مشخصاتی از این دست، منحصر به فرد و بی نظیر هستند. در این میان قنات مون در اردستان تنها قنات دو طبقه ثبت شده در یونسکو است. این قنات چاه های مشترک ولی مادر چاه ها و مظهر متفاوت دارد. در هر طبقه این قنات آب بصورت مستقل جریان دارد و آب هیچ یک به دیگری نفوذ نمی کند.
قدمت قنات یا کاریز در ایران
کاریز یا کهریز حاصل ابتکار ایرانیان باستان در چندین هزار سال قبل است. با استفاده از این ابتکار که در نوع خود در جهان تا کنون بی نظیر بوده است، می توان مقدار قابل توجهی از آبهای زیرزمینی را جمع آوری کرد و به سطح زمین رساند، که همانند چشمه های طبیعی، آب آن در تمام طول سال بدون هیچ ابزار کمکی از درون زمین به سطح زمین جاری می گردد تا زراعت و سرسبزی و باغ های میوه را به همراه آورد.
کاریز که توسط مقنیان ایرانی اختراع شده، هزاران سال قدمت دارد. این حرفه به همراه خود ساعت آبی و آسیاب آبی را نیز به همراه آورده است. قدمت بسیاری از کاریزهای ایران، از پنج یا شش هزار سال متجاوز است و عمری برابر با تاریخ کهن ایران دارد. این اختراع که امروزه شهرت جهانی پیدا کرده، بعد ها از ایران به بسیاری از کشورهای جهان انتقال یافته و مورد استفاده مردم در دیگر نقاط دنیا قرار گرفته است. در حال حاضر طولانی ترین کاریز جهان و عمیق ترین مادر چاه در شهرستان گناباد با نام قنات قصبه قرار دارد که تاریخ کندن آن به دوره هخامنشیان می رسد.
ساختار کاریز
کاریز، از یک دهانه که روباز است و یک کانال طولی شیب دار زیرزمینی تشکیل شده و چندین چاه عمودی دارد که کانال زیرزمینی را سرانجام به سطح زمین مرتبط می سازد. چاه ها که به آنها در موقع حفر، میله گفته می‌شود علاوه بر کاربرد برای انتقال مواد حفاری شده به روی زمین، عمل تهویه کانال زیرزمینی را نیز انجام می دهند و راه ارتباطی برای لایروبی، تعمیر و بازدید از داخل کاریز نیز به شمار می روند.
آغاز کاریز همان دهانه کاریز است که «مظهر کاریز» نیز نامیده می شود. مظهر کاریز جایی است که آب از دل کاریز بیرون می آید و ظاهر می شود و می تواند برای آبیاری و دیگر مصارف مورد استفاده قرار بگیرد.
نحوه تقسیم آب قنات
از ابتدای اختراع قنات، تقسیم آب بین سهامداران توسط میرآب و با استفاده از ساعت آبی یا فنجان انجام می شد، فنجان عبارت است از یک کاسه کوچک با حفره ای در وسط آن و بدنه داخلی مدرج که بر روی آب دیگ بزرگ شناور قرار می گیرد.
طریقه کار فنجان یا ساعت بدین گونه بوده که میر آب با چشم دوختن به فنجان با هر بار پر‌شدن و غرق‌شدن آن و خوردن کاسه به کف دیگ یک فنجان یا هفت دنگ و نیم یا (هفت دقیقه و نیم امروزی) محاسبه نموده و یک سنگ کوچک برای هر بار غرق شدن کاسه در یک کیسه یا یک ظرف سفالی می گذاشته است تا تعداد فنجان ها و زمانی که سهامدار قنات، آب برای باغ خود یا زمین می برده را دقیقاً محاسبه کند.
به طور مثال اگر ۱۰ سنگ درون کیسه باشد یعنی ۱۰ فنجان یا معادل امروزی ۷۵ دقیقه آب قنات استفاده شده است.
معمولا محل استقرار دایمی فنجان و میر آب، خانه فنجان بوده است. اما در فصل تابستان گاهی ممکن است فنجان را به محل اصلی تقسیم آب ببرند.
منابع:
payju.ir
kojaro.com
fa.wikipedia.org
isfahan.irib.ir
farsnews.com
