در اواسط قرن نوزدهم، ارامنه تبریز به اردبیل مهاجرت کردند و در آنجا سکونت گزیدند. این عده از ارامنه صاحب مال و مکنت نبودند ولی در مقایسه با ارامنه سایر نقاط ایران از رفاه بیشتری برخوردار بودند. تعدادی از آنان صنعتگر بودند و بقیه نمایندگی تجارتخانه‌های مختلفی را به عهده داشتند و در میان مسلمانان اردبیل از جایگاه خوبی برخودار بودند.
در فاصله سالهای ۱۸۸۰ تا ۱۹۰۰ میلادی، خاچاطور شهبازیان، عمده التجار ارامنه در اردبیل، روابط تجاری با روسیه را عهده دار بود و با تدبیر و متانت با مردم شهر برخورد می‌کرد. به همین جهت اهالی مسلمان و غیر مسلمان شهر اردبیل از او رضایت داشته و از نیک نفسی او بهره مند می‌شدند. ارامنه اردبیل با کمک خاچاطور شهبازیان صاحب کلیسا و مدرسه شدند و اگر چه این آثار کوچک هستند اما تا کنون موجودیت و اهمیت خود را حفظ کرده اند.
تا زمانیکه راه آهن روسیه به تبریز امتداد پیدا نکرده بود زندگی ارامنه در اردبیل ادامه داشت اما به محض اینکه سیستم مواصلات و مراودات با خارج تغییر پیدا کرد جامعه ارامنه اردبیل به تدریج تقلیل یافت و بیشتر آنان به تبریز مهاجرت کردند زیرا مهم‌ترین عامل وابستگی ارامنه به اردبیل امتداد راه تجاری تبریز-باکو بود و ادامه بهره برداری از این راه تجاری عامل مشوقی بود تا ارامنه در اردبیل به زندگی خود ادامه دهند و بتوانند محرومیتهای اجتماعی، قومی و مذهبی خود را با دوری از همکیشانشان که در تبریز تعدادشان بیشتر بود تحمل کنند.
تاریخچه کلیسای اردبیل:
کلیسای اردبیل در سال ۱۸۷۶ میلادی (برابر با ۱۲۵۵ خورشیدی) بنا شده‌است. این بنا با خرج خانواده گالوست میرزایان و اهتمام خاچاطور شهبازیان ساخته شد. تا سال ۱۹۴۴ میلادی این کلیسا فعال بوده و آخرین مراسم مذهبی و نماز جماعت در سال ۱۹۴۴ میلادی برابر با ۱۳۲۳ خورشیدی توسط کشیش وارطان ژاماگورسیان در آن انجام می‌شده‌است. از آن تاریخ به بعد به دلیل مهاجرت خانواده‌های ارمنی به تبریز و تهران انجام مراسم مذهبی در کلیسا تعطیل شده‌است. امروز که یک قرن از عمر بنای کلیسای مریم مقدس اردبیل می گذرد، متعلقات کلیسا از جمله حمام و مدرسه بطور کامل از بین رفته و تنها بنای کلیسای رو به تخریب به حیات غیر فعال خود ادامه می دهد.
در حال حاضر حتی یک خانواده ارمنی در اردبیل مقیم نیست. از سال ۱۳۷۰ کلیسای مذکور از طرف شورای خلیفه گری ارامنه آذربایجان در اختیار مدیریت میراث فرهنگی اردبیل قرار گرفت تا با کمک‌های مالی ارامنه این بنای تاریخی مرمت شود و با تغییر کاربری از فضای آن جهت استفاده‌های فرهنگی و هنری استفاده شود.
معماری کلیسا:
این کلیسا بنایی است مربع مستطیل از آجر و گنبد ساده آجری. درازای بنا ۱۶ متر و پهنای آن ۱۴ متر است. درون بنا مربع شکل و دارای چهار طاق نما میباشد، که بر روی ستونهای مربع شکل تعبیه شده‌اند. طاق نماها جناقی و با نقاشیهای محدودی در ازاره تزئین یافته است محراب کلیسا نقاشیهایی به شکل ترنجهای گوناگونی دارد و رنگهایی که در گلهای گوناگون ترنج به کار رفته، سبز روشن و نارنجی روشن ودر متن سرمه‌ای است. پنجره هایی در پایین گنبد و در بدنه دیوار ساخته شده که نور داخل کلیسا را تأمین می کنند. درب ورودی کلیسا چوبی و دارای تزئین های هندسی زیبائی است، در محوطه کلیسا گورهائی وجود دارد که از سنگهای معمولی و رسوبی در ساخت آن استفاده شده و بر روی آنها صلیبهایی کنده شده است. بر روی درب ورودی کلیسا با خط ارمنی، بوسیله تکه هایی بریده شده از نی، که به شکل حروف درآورده و با میخ بر متن درب کوبیده اند، چنین نگاشته شده است: این دربِ خانه حقیقی خداست، که بر رسم یادبود از طرف اگالوس ملیک میرزا یانس به کلیسای مریم مقدس هدیه می شود.
منابع:
ardebilnews.com
seeiran.ir
fa.wikipedia.org
