چورس (Çors ) روستایی ازتوابع شهرستان چایپاره در استان آذربایجان غربی است و آثار گردشگری متعددی دارد. «مسجد قرمز» و «بوزخانه» از جمله آثار فاخر این روستا به شمار می روند که میعادگاه دوستداران فرهنگ و تاریخ است. علاوه بر آثار تاریخی، طبیعت زیبای این روستا نیز در جای خود جالب توجه است. قرار گرفتن روستا در دامنه کوه موسوم به سفرداغی، باعث بوجود آمدن چشم انداز زیبایی در روستا شده است. چشمه های متعدد آبی که در داخل روستا و نواحی اطراف آن قرار دارند در تامین آب مردم روستا نقش مهمی دارند. چشمه موسوم به «ايشيق بلاغي» يا «شيخ بلاغي» بزرگترين چشمه اين آبادي محسوب مي شود که از آن برای تامین آب شرب مردم روستا و آبیاری بخشی از زمین ها و باغات استفاده می گردد.
وجه تسمیه
چورس یک کلمه ارمنی به معنای چهار است و گفته می شود این نامگذاری به خاطر آن است که در زمان حکومت ارامنه در منطقه، چورس چهارمین شهر بزرگ ارامنه بوده و همچنین گفته می شود این نام گذاری به خاطر وجود چهار قلعه در اطراف آن است که آثار این قلعه ها هنوز هم باقی مانده است.
موقعیت جغرافیایی
این روستا مرکز دهستان چورس در بخش مرکزی شهرستان چایپاره در استان آذربایجان غربی است. در جنوب به روستای دول کندی، در غرب روستای خانقاه چورس و در شمال غرب روستاي قنات میرزاجلیل، در جنوب غربي روستاي چیرکندی، درشمال آن شهر قره ضیاالدین و در سمت شرق آن روستاهاي بیگ درویش و اللهوردی کندی واقع شده اند.
تاریخچه
آذربایجان غربی یکی از مناطق مهم و تاریخی ایران است که تمدن اورارتویی از مهترین تمدن های این منطقه محسوب می شود. تاریخ این روستا نیز در این استان چشمگیر است و در سطح محوطه تپه باستانی آنا قیزلی بقایای فرهنگی و تاریخی فراوانی از پنج هزار سال قبل به چشم می خورد. همچنین در منابع تاریخی از جمله کتاب نزهه القلوب حمدالله مستوفی که در اوایل قرن هشتم ه.ق نوشته شده به نام روستای چورس برخورد می کنیم که این امر نشان دهنده اهمیت این روستا در گذشته بوده است. علاوه بر این، تاورنیه جهانگرد و بازرگان فرانسوی که در دوره صفویه شش بار به ایران سفر کرده، در سفرنامه خود از اهمیت روستای چورس در منطقه نوشته است. همچنین در «سیاحتنامه اولیاء چلبی»، نویسنده از وجود چندین کاروانسرا، مسجد، حمام و بناهای عام المنفعه دیگر در شهری بنام چورس صحبت به میان آورده است. در دوره قاجار نیز چورس شاهد حضور سپاه ایران به فرماندهی عباس میرزا نائب السلطنه فتحعلی شاه قاجار در جنگ های ایران و روس بوده است. این روستا بر اساس منابع تاریخی در دوره صفویه مرکزیت منطقه را به دلیل متروکه شدن خوی بر عهده داشته و خان محل طرف توجه شاهان صفوی قرار داشته است. چورس در دوره های مختلف تاریخی به نام های مختلفی همچون: کورس، چورچ، چوسن، چور و خرس نامیده شده و به نظر می رسد، این واژه در زبان ارمنی به معنی چهار باشد و ادعا بر این است که چورس در زمان ارامنه چهارمین شهر در منطقه تحت تسلط ارامنه بوده است. در داخل روستای چورس و نواحی اطراف آن قبرستان های مختلفی از ارامنه وجود دارند که به مرور زمان بخش هایی از آنها تخریب شده است. بر روی بدنه صخره های اطراف روستا در مکانی موسوم به «خاج قوشونی» نقوش مختلف بصورت نقش صلیب دیده می شوند که نشانگر حضور ارامنه در منطقه در دوران پیشین است.
آثار ثبت شده تاریخی
امروزه در روستای چورس شش اثر ثبتی وجود دارد که در داخل و اطراف روستا پراکنده شده اند. این آثار شامل بنای مسجد قرمز چورس (دوره صفویه)، بنای یخچال ( دوره صفویه)، تپه و قلعه ملا جنید (قرون میانی اسلامی)، بنای حمام قدیمی (قاجاری) تپه بزرگ (اورارتو) و تپه آناقیزلی (دوره مفرغ قدیم و اورارتو) می باشند. در منابع تاریخی به وجود چند حمام، کاروانسرا، مسجد و دیگر بناهای عام المنفعه در روستا اشاره شده است که امروزه اثری از آنها وجود ندارد.
محصولات و اقتصاد
مردم روستای چورس عمدتاً به کشاورزی از قبیل کشت گندم، جو، آفتابگردان، کدو آجیلی و باغداری از جمله باغهای گردو، سیب، زردآلو، آلوچه، هلو و گلابی، و در مواردی هم به نگهداری دام اشتغال دارند. پرورش زنبور عسل یکی دیگر از اشتغالات مردم روستای چورس است که از پیشینه طولانی در این روستا برخوردار است.
آثار باستانی و جاذبه های گردشگری چورس
مسجد قرمز (قئرمزی مچید)
مسجد قرمز این روستا با ۴۵۰ مترمربع زیربنا و داشتن چهار ستون سنگی یکپارچه و ۹ گنبد آجری از بناهای مهم مربوط به دوره صفویه است. مسجد سرخ در داخل روستا متمایل به جهت شرقی آن قرار گرفته است. بنای مسجد در زمان حکومت «مرتضی قلی خان دُنبُلی» و به دستور وی ساخته شده است. ساختمان اولیه بنا مربوط به دوره صفویه است که در دوره قاجار مرمت و بازسازی شده است. پلان مسجد به شکل مربع ساخته شده و فاقد صحن یا میانسرا است. شبستان آن دارای چهار ستون سنگی تراشیده شده با سرستون هایی با نقش ساده می باشد. بلندی ستونها دو متر بوده و ارتفاع سقف ازکف مسجد در محل قوس هر ستون و ديوار ۴ متر و در وسط گنبد ها حدود ۶ متر مي باشد. محراب مسجد با اندود گچی به شکل ایوان که در دو طرف آن دو طاق کوچک وجود دارد، دیده می شود. مصالح عمده بکار رفته در این بنا سنگ و آجر است. این مسجد جزء مساجد شبستانی محسوب شده و ورودی آن در ضلع شمال شرقی و در نقطه مقابل محراب قرار دارد. در بالای درب ورودی این مسجد، محل کتیبه ای به ابعاد ۵۵×۷۵ سانتیمتر قرار دارد که به احتمال زیاد زمان ساخت و نام سازنده بر روی آن حک شده بود. کتیبه مذکور در گذر زمان از محل اصلی خود خارج شده و ناپدید شده است. بخش هایی از بنای مسجد در طی سال های اخیر توسط اداره کل میراث فرهنگی استان مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است.
خاچ قوشون
خاچ به معنی صلیب و قوشون نیز به معنی سپاه می باشد. گفته می شود در این محل جنگ شدیدی میان مسلمانان و ارامنه صورت گرفته است. در این منطقه نقوش مختلف بصورت نقش صلیب دیده می شوند که نشانگر حضور ارامنه در منطقه در دوران پیشین است.
بوزخانا
در قدیم از بوزخانا (یخچال و یا سردابی) به عنوان محلی خنک در نگهداری یخ استفاده می شده است. بنای یخچال چورس (بُوزخانا) در پانصد متری شرق روستا قرار گرفته است. بنای مذکور از یک مخزن بزرگ مستطیل شکل و ارتفاع شش متر در دل زمین تشکیل شده است. دیوار‌های قطور یخچال با سنگ لاشه ساخته شده و سقف سنگی آن از نوع طاق و تویزه می باشد. دو نیم ستون در هر طرف، طاق را در بنا نگهداری می کنند. نورگیرهایی در سقف تعبیه شده است که همانند هواکش، هوای گرم را به خارج هدایت می کنند و هوای خنک از بخش سایه وارد فضای یخچال می شود. در قدیم برف را در زمستان از این نورگیرها به داخل یخچال می ریختند و می کوبیدند تا به صورت یخ در‌آید. سپس روی آن آب می پاشیدند، این عمل هم به حجم یخ می افزود و هم به دوام یخ کمک می کرد. برای سهولت برداشت یخ در تابستان، مابین لایه های یخی که هر روز تهیه می شد، یک لایه کاه می ریختند و در نهایت آخرین لایه را با سطح قابل توجهی از کاهگل می پوشاندند. در اولین روزهای گرم سال این لایه را کنار می زدند و از یخ استفاده می کردند. با توجه به اینکه منطقه چورس در دوره صفویه از مناطق آباد محسوب می شده و دارای بناهای عام المنفعه زیادی بوده، به نظر می رسد، بنای یخچال نیز در همان دوره ساخته شده است. در سالهای اخیر و به همت اداره کل میراث فرهنگی استان مرمت هایی در سقف و دیواره های شرقی، شمالی و غربی بنا انجام گرفته که این مساله در ماندگاری و استحکام بنا بسیار موثر بوده است. این اثر که در تاریخ ۱۴ مرداد ۱۳۸۲ با شمارهٔ ثبت ۹۴۲۱ بعنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است، در فاصله پانصد متري روستاي چورس، غرب قلعه کوچک و شمال شرقی «قیرمیزی مسجد» واقع است و جهت آن شمالي ـ جنوبي است، این یخچال طبیعی در زیر خاک مدفون است. با توجه به شواهد و قراین اثر تاریخی یخچال «الغ بیگ» در تکاب و موقعیت بسیار مشابه هر دو اثر که نزدیک به قلعه و مسجد هستند، در خصوص کاربرد آن اینگونه می توان توضیح داد كه برای تأمین یخ ساکنان قلعه در گرمای تابستان، یخ را از ماه های سرد سال ذخیره می نمودند.
بویوک قالا و کیچیک قالا
یکی دیگر ازآثار باستانی چایپاره و روستای چورس قلعه ای است به عظمت تاریخ که در قسمت جنوبی شهر قره ضیاءالدین و شرق چورس قرار دارد و شکوه وعظمتش از دیر باز توجه افراد زیادی را به خود جلب کرده و جهانگردان و تاریخ نگاران متعددی در نوشته هایشان این قلعه را توصیف کرده اند. این قلعه از چندین قسمت ساخته شده بود ولی شاید بتوان مهمترین آنها را به ساختمان اصلی قلعه و قلعه کوچک معطوف کرد. تاریخ ساخت قلعه چورس به دوره تیموریان می رسد و افسانه ها و داستان های محلی از وجود راهی زیر زمینی بین این قلعه، قلعه بسطام، تپه ماران و تپه کسیان حکایت دارند. از این قلعه که در گذشته بنام های چورس، کورس و... معروف بوده، درحال حاضر آثار کمی باقی مانده و از یک طرف عوامل طبیعی و از طرفی دیگرعوامل انسانی (حفاران غیر مجاز) از بین رفتن کامل آن را تسریع می بخشند. قلعه بزرگ چورس مربوط به سدهٔ ۷ ه.ق است و این اثر در تاریخ ۲۴ تیر ۱۳۸۲ با شماره ثبت ۹۱۶۹ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. طبق کتابهای نوشته شده این قلعه به نخجوان نزدیک است و دو هزار سرباز و دوازده نفر سر کرده در این قلعه نگهبانی می داده اند. قلعه دربالای تپه ای واقع شده که قلعه ای مخمس شکل است و از بناهای اوزون حسن می باشد. ازحمله مرادخان رابع این قلعه خسارت های فراوان دیده و دیوار های آن رخنه دار شده است و درون قلعه غیر از جامع حسن پاشا عمارت دیگری نیز وجود دارد. لیکن در خارج قلعه قریب هزار خانه نوبنیاد و پانزده باب مسجد و چندین خان و دکان و کاروانسرا دیده می شود.
نقش صلیب
در داخل روستاي چورس و نواحي اطراف آن قبرستان هاي مختلفي از ارامنه وجود دارد كه به مرور زمان بخش هايي از آنها تخريب شده است؛ بر روي بدنه صخره هاي اطراف روستا نقوش مختلفي از ارامنه از جمله نقش صليب به فراواني ديده مي شود که نشان از سکونت ارامنه در چورس بوده و احتمالاٌ در اثر درگیری های صورت گرفته در آن دوران و تسلط مسلمانان بر منطقه آثاری از آنها بجا نمانده است.
سنگ آسیاب چورس
یکی دیگر از آثار باستانی چورس سنگ آسیاب بزرگی است که در نزدیکی «قیرمیزی مسجد» قرار گرفته و بیشتر آن در زیر خاک مدفون است. این سنگ آسیاب بسیار شبیه به سنگ آسیاب موجود در آسیاب کلیسای طاطاووس (قره کلیسا) چالدران می باشد. از این سنگ آسیاب حدودا سه عدد وجود دارد که به طرز عجیبی در سه مکان مختلف چورس قرار گرفته اند.
سفر داغی
بلندترین کوه شهرستان چایپاره به نام "سفر داغی" با ارتفاعی بیش از ۱۹۵۰ متر از ارتفاعات روستای چورس به شمار می رود و برای کوهنوردی انتخابی مناسب است.
تپه آناقیزلی
اورارتو نام تمدنی است که در غرب آذربایجان امروز، شرق آناتولی و شمال کردستان کنونی و اطراف دریاچه وان و ارتفاعات ارمنستان وجود داشت و ساکنان آن بخشی از نیاکان گرجی ها و ارمنی های کنونی بوده اند و از حدود ۱۵۰۰ سال پیش از میلاد مسیح تا ششصد پیش از میلاد بر منطقه حکمرانی داشتند. هم اکنون این تمدن یکی از مهمترین تمدن های منطقه شمالغرب کشور به خصوص آذربایجان غربی به شمار می رود در این راستا سومین محوطه اورارتویی دنیا در قلعه بسطام قرار دارد. در روستای چورس نیز آثار تمدن اورارتویی بسیار است که در این تپه آثار آن بدست آمده است. با آغاز نخستین فصل کاوش تپه آناقیزلی آثار باستانی هشت هزار ساله شامل ابزارهای سنگی از جمله تراشه سنگ و تیغه های سنگی از نوع گرانیت، چخماق و اکسیدین به دست آمد. سفال های قرمز و براق و سفالهایی منقوش متعلق به دوره اورارتویی در محوطه تپه آناقیزلی کشف شده که بیانگر وجود شهری در این دوره و روستایی در دوره نوسنگی است. کوه صخره ای و باستانی زیبای آناقیزلی در ابتدای مسیر آسفالته چورس به سمت روستای بیگ درویش واقع شده است. وجه تسمیه آنا قیزلی وجود مادر و دختری است که بر روی تخته سنگی به صورت بر جسته و تراشیده نقش بسته و در اثر ندانم کاری عده ای امروزه کاملا از بین رفته است. هنوز حفاری و مطالعه علمی از تپه آناقیزلی بطور رسمی از سوی کارشناسان انجام نشده است امید است با حفاری این تپه پرده از رازهای درونی آن برداشته شود. تنور سنگ در تپه آناقیزلی به اعتقاد کار شناسان میراث فرهنگی به عنوان انبار آذوقه مواد غذایی استفاده می شده است. تپه باستانی آنا قیزلی چایپاره در ۶۰۰ متری روستای چورس در زمینی به ابعاد ۴۰۰ در ۲۰۰ متر سال ۱۳۸۱ در ردیف آثار ملی به ثبت رسید.
ایشیق بولاقی
چشمه ای است طبیعی که از دل صخره های اطرافش سرازیر شده و به غیر از آبیاری باغ های پایین دست، آب شرب اهالی نیز از آن تامین می شود. بولاق در ترکی آذربایجانی به معنی چشمه و ایشیق به معنی روشنایی است. چشمه سالیان دراز جاری است و تاثیر خشکسالی ها (که بیشتر چشمه های چورس و دیگر روستاها را خشک نمود) بر ایشیق بولاغی تنها پایین آمدن مقداری از آبدهی آن بود و گمان می رود که چشمه ای کارستیک (در زمین های آهکی) باشد. در مقایسه با آب چاه های عمیق که در مسیر طولانی نفوذ خود به اعماق زمین مواد معدنی زیادی را در خود حل می کنند و میزان ناخالصی این آب ها بالا می باشد آب چشمه ها جوان بوده و ناخالصی خیلی کمی دارند و هرچه میزان ناخالصی های آب کمتر باشد از نظر کیفیت شیمیایی آب سالمتری به شمار می رود. درخت های گردوی مسیر سرچشمه ایشیق بولاغی در روزهای گرم تابستان سایه دلنشینی برای استراحت و استفاده کنندگان از آب چشمه هستند. (در چشمه های کارستی آب در اثر ترکیب با co2 هوا اسیدی شده و موجب انحلال بافت آهکی سنگ ها شده، و از طریق درزهای به وجود آمده آب نفوذ می کند در ادامه نیز مجاری گشادتری در اعماق زمین از به هم پیوستن حفره ها ایجاد می شود. هم چنین (حفره ها ی طبیعی سطح زمین) مناطق تغذیه نقطه ای محسوب می شوند، به علت مسیر مستقیم و کوتاه آب نفوذی (مثل چشمه های آبرفتی به صورت طبیعی از صافی شنی نمی گذرند) جهت مصارف شرب لازم است از فعالیت های آلوده کننده در منطقه تغذیه کننده چشمه جلوگیری بعمل آید.)
باغ زیبای مامال
این باغ در مسیر جاده مالرو واقع در انتهای جنوبی چورس به روستای خانقاه چورس و دامنه کوه قره تپه واقع شده است و با وجود خشکیدن درخت های زیادی از این باغ هنوز چشمه کم آب آن حیات نیمه جانی به درخت های باقیمانده ی (آلبالو، گردو، زالزالک و...) این باغ داده است. تعدادی درخت انجیر خودرو و وحشی نیز در گوشه ای از این باغ روییده است. صخره زیبای کرتنکللر (سوسمارها) در کمی بالاتر از درختچه های انجیر واقع شده است.
دامداماجا
شاید این باغ که در امتداد دره ای واقع شده به خاطر آب کم چشمه آن که از دل سنگ های آهکی بالای دره حالت چکه ای دارد دامداماجا نام گرفته و تنها توانسته درخت های مسیر رو به پایین دره را سیراب کند. این باغ زیبا در دره پایین قلعه های تاریخی چورس قرار دارد.
باغ سفر گورنمز
گویا زمانی از کوه سفر داغی این باغ را به خاطر انبوه درخت هایش نمی توانستند ببینند و اکنون تنها نامی از باغ مانده و با آب چشمه (یا قنات) موجود باغ های نوپای پایین دست آبیاری می شود. حوضچه آب و مناظر اطرافش برای کسانی که دنبال گوشه ای دنج هستند مکانی مناسب می باشد. این مکان در ابتدای جاده مالرو یی قرار گرفته که از پل ورودی روستای چورس شروع و به سمت روستای قنات میرزاجلیل ادامه دارد. حوضچه آب کهریز (قنات) دیگری در ابتدای جاده خاکی (اورتا یولو) واقع در سمت چپ پل جاده ورودی چورس قرار دارد که چشم انداز زیبایی با نیزارهای خود ایجاد کرده است.
موقعیت مکانی
روستای چورس در چهل و هفت کیلومتری شمال خوی از مسیر جاده قدیمی خوی-قره ضیاالدین و در شش کیلومتری جنوب شرقی شهر قرهضیاالدین مرکز شهرستان چایپاره، در دامنه شمالی سلسله کوههای موسوم به «سفر داغی» و «قره تپه» واقع شده است.
منابع:
- فرمانداری چایپاره
- mehrnews.com
- irna.ir
- chours4.blogfa.com
