سنجاب ایرانی (نام علمی: Sciurus anomalus) گونه ای از جوندگان است. زیستگاه این سنجاب جنگل های بلوط زاگرس است و معمولاً درختان بلند و کهنسال بلوط را به درختان کوتاه و پرشاخ و برگ برای زندگی ترجیح می دهد. زاگرس از سردشت آذربایجان غربی تا استان های چهار محال و بختیاری، ایلام، کردستان و کرمانشاه، لرستان، کهگیلویه و فارس با ۱۴۰۰ کیلومتر طول و ۵۰۰ کیلومتر عرض، غرب ایران را در بر گرفته است. سنجاب ایرانی جثه ای متوسط، دمی بلند و پشمالو دارد که از نصف طول بدن بلندتر است، رنگ موهای سر و سطح پشتی دم این حیوان قرمز حنایی و سطح زیرین دم روشن تر است.
سنجاب به دلیل رفتار تغذیه ای خاص، به تکثیر درختان جنگل کمک زیادی می کند. این گونه سنجاب در مناطقی از رشته کوههای زاگرس زندگی می کند که هنوز در آنها درختان بزرگ بلوط باقی مانده است، زیرا میوه بلوط، غذای اصلی این پستاندار است. آنها میوه های بلوط را جمع آوری کرده و در شکاف صخره ها، درون تنه پوک درخت ها و به خصوص زیر خاک مخفی می کنند و در فصل زمستان که دیگر بلوطی روی درختان باقی نمانده است، به جست و جوی آنچه زیر خاک دفن کرده اند می پردازند؛ اما نمی توانند همه آنها را پیدا کنند، به این ترتیب دانه هایی که پنهان مانده اند در بهار جوانه زده و درختان جدیدی شکل می گیرند.
تمامی جانوران و گیاهان به نوعی در چرخه حیات نقش دارند، بطوریکه اگر یكی از گونه ها را از دست بدهیم چرخه طبیعی حیات در جنگلها دچار نقصان می شود و ممكن است گونه ای دیگر در حالت ازدیاد بیش از حد قرار گیرد. جمعیت سنجاب ایرانی متاسفانه بعلت آفت و قطع بی رویه درختان، جمع آوری میوه های بلوط توسط مردم و اسارت این جاندار زیبا توسط شکارچیان به منظور فروش به شدت در حال کاهش بوده و نسل این حیوان رو به نابودی است. زمانی می توانیم اكوسیستمی پویا داشته باشیم كه همه گونه ها در كنار هم به حیاتشان ادامه دهند.
در ایران اغلب دو نوع سنجاب درختی شناخته شده است که یکى سنجاب ایرانى یا سنجاب زاگرس و دیگرى سنجاب بلوچى یا سنجاب نخل نام دارد، نسل سنجاب ایرانى به دلیل تخریب زیستگاههایشان و نیز عوامل انسانى به سرعت در حال کاهش است ولی سنجابهاى بلوچى به دلیل زندگى در میان نخلستانهاى جنوب و جنوب شرقى کمتر در معرض تهدید قرار دارند. در منطقه 'راسك' بلوچستان، مردم بر این باورند كه سنجاب بلوچی با خوردن حشرات مضر و انتقال گرده ها موجب باروری بیشتر نخلستان می شود. همین باور موجب احترام مردم به این دسته از حیوانات و مراقبت بیشتر از آنها شده كه امید است مردم زاگرس نشین نیز نه تنها از شكار این گونه زیبا اجتناب كنند بلكه سنجاب زاگرس نیز برایشان به نمادی از احترام گذاشتن به طبیعت و حیوانات تبدیل شود.
از آنجا که سنجابها جوندگان پر جنب و جوشی بوده و مدام در حال فعالیت در جنگل هستند اغلب دراثر تربیت خانگی دچار افسردگی شده و غذا نمی خورند و بر این اساس عمرشان کوتاهتر می شود، این در حالی است که بسیاری از سنجابها در اثر حمل و نقل نادرست نیز دچار مشکل شده و از بین می روند. سنجاب زیبای ایرانی فقط در جنگلهای بلوط می تواند به بقا ادامه دهد و جنگلهای بلوط نیز بدون جنب و جوش سنجابهای همیشه ایرانی اش لطفی ندارد.
سنجاب های ایران
سنجاب ها حیواناتی هستند از راسته جوندگان با رنگ ها و شکل های مختلف که تا کنون ۲۶۷ گونه ازآنها شناسایی شده است. ۵ جنس از ۵ گونه سنجاب در ایران وجود دارند که به دو گروه تقسیم می شوند. هر ۵ گونه سنجاب های موجود در ایران از سنجاب های روز گرد هستند.
۱- سنجاب های زمینی که شامل سه جنس و گونه سنجاب کلاهو ، سنجاب ناخن بلند و سنجاب پیراحمد می باشند.
۲- سنجاب های درختی که شامل دو جنس و گونه سنجاب نخلی (بلوچی) و سنجاب قرمز ایرانی (زاگرس) می باشند.
سنجاب زاگرس
سنجاب ایرانی جانوری متوسط الجثه بوده و بین ۲۰ تا ۲۵ سانتی متر طول دارد. موهای پشتی آن خاکستری متمایل به قهوه‌ای است و زیر بدن جانور زرد رنگ است. موی سر و پشت دم آن قرمز حنایی است. سر و دم قرمزرنگ سنجاب ایرانی مشخصه ای است که این پستاندار را از دیگر سنجاب های موجود در ایران متمایز می سازد. به طور کلی هرچه از نواحی شمالی جنگل های زاگرس (کردستان) به طرف جنوب (فارس) پیش برویم رنگ این جانور دستخوش تغییراتی شده و با کاسته شدن از رنگ حنایی آن بیشتر به رنگ نخودی نزدیک می گردد. طول سر و بدن سنجاب ایرانی ۱۹۰ تا ۲۱۰ میلی متر، دم ۱۲۸ تا ۱۴۳ میلی متر، طول کف پا ۵۰ تا ۶۰ میلی‌متر، طول گوش ۲۷ تا ۲۹ میلی متر و وزن ۳۳۰ تا ۴۳۰ گرم است.
جفت گیری از فصل بهار شروع شده و پس از حدود ۴۰ روز سه تا هشت بچه کور و بی مو بدنیا می آید. بچه ها در یک سالگی بالغ می شوند. طول عمر در اسارت حدود ۱۵ سال است. سنجاب ایرانی هر سال دو الی سه بار تولید مثل می کند. اغلب بچه سنجاب ها در فصل پاییز از والدین خود جدا شده و استقلال می یابند سنجاب قرمز ایرانی به منظور تعیین قلمرو و همچنین جفت یابی روی شاخه یا تنه درخت علامت گذاری می کند و به این منظور از ادرار یا ترشحات غدد دهانی (مالش صورت به روی شاخه ها) استفاده می کند. جمعیت سنجاب قرمز بعد از فصل جفت گیری به حداکثر خود در فصل پاییز رسیده ولی در فصل زمستان جمعیت رو به کاهش گذاشته و در بهار قبل از شروع دوباره جفت گیری به حداقل خود می رسد.
سبک زندگی
در زندگی اجتماعی سنجاب قرمز تعیین سلسله مراتب در گروه وابسته به جنس نر یا ماده نمی باشد یعنی جنس نر یا ماده در این گروه غالب نیست بلکه حیوان بزرگ جثه تر و مسن تر معمولاً حاکمیت دارد و در سلسله مراتب در رتبه بالاتری قرار می گیرد. سنجاب های قرمز ایرانی نسبت به سایر جوندگان رفتار متقابل خوبی با هم دارند، در داخل سنجاب های یک نژاد، درگیری خیلی زیاد نیست و به گاز گرفتگی پشت گوش، کفل و دم منتهی می شود. همچنین بین گونه ها درگیری خاصی وجود ندارد. سنجابها با یک سری صدای جیر جیر با یکدیگر ارتباط برقرار می کنند که این صدا همراه با حرکات دم انجام می شود.
سنجاب قرمز ایرانی بیشتر ایام سال را به تنهایی سپری کرده ولی در زمستان و بهار به صورت دسته جمعی لانه سازی می کنند. سنجاب قرمز ایرانی خواب زمستانی نداشته و در تمام طول سال فعال است ولی در برخی موارد در روزهای بسیار گرم تابستان و بسیار سرد زمستان حتی تا دو روز از لانه خارج نمی شود. سنجاب ایرانی روزها فعال است و در موقع احساس خطر به وسیله ناخن های بلند و تیزش و با استفاده از دم بلند و پشمالویش که به ایجاد تعادل کمک می کند، به سرعت از درختان بالا می رود. لانه را در سوراخ درختان ایجاد می کند و سطح آن را به وسیله علف های نرم مفروش می سازد و بیشتر درختان بلند و کهنسال را برای لانه سازی انتخاب می کند؛ سنجاب ایرانی علاقه کمی به آبتنی دارد اما شناگر ماهری است. در مناطق سردسیر، این حیوان زمستان ها کمتر دیده می شود و به خواب زمستانی می رود. در تابستان بیشتر فعالیت سنجاب حدود دو تا سه ساعت بعد از طلوع خورشید است و بعد از ظهر را در لانه خود استراحت می کند و بعد از کمی فعالیت قبل از غروب خورشید به لانه خود رفته و به ندرت آشیانه خود را در تاریکی ترک می کند. اگر آشیانه سنجاب با هجوم کک ها یا مزاحمهای دیگر مواجه شود، سنجاب از آنجا رفته و آشیانه جدید انتخاب می کند. سنجاب ها هنگام خواب از دم خود به جای بالش استفاده می کنند تا گرمای بدنشان حفظ شود، یکی دیگر از وظایف دم، تولید علائمی برای برقراری ارتباط با دیگر سنجاب هاست، در حقیقت سنجاب ها با تکان دادن دم می توانند با هم ارتباط برقرار کنند. در سرمای شدید سنجاب ها برای گرم نگه داشتن بدن خود، لانه شان را با سنجاب های دیگر تقسیم و مهمانان با گرم شدن هوا لانه را ترک می کنند. غده عرق سنجاب ایرانی در زیر پاهایش است، وقتی که بدن این جاندار گرم است و یا تحرک دارد، جای پای خود را روی سطوح خشک می گذارند؛ این بو همچنین برای علامتگذاری درختان در قلمرو آنها استفاده می شود.
تغذیه
غذای سنجابی که در طبیعت زندگی می کند دانه درختان مانند دانه درختان مخروطی، بلوط، ذرت، میوه های مختلف، انواع توت و قارچ می باشد. سایر اقلام غذایی که مورد استفاده سنجاب قرمز ایرانی قرار می گیرد جوانه گیاهان، غنچه گل ها، پوست درختان، بی مهرگان و گلسنگ است. گزارشاتی از خوردن جوجه پرندگان، تخم پرندگان و استخوان در محیط های طبیعی و حتی در اسارت وجود داشته است. سنجاب که از مغز بادام، فندوق، بلوط و جوانه های درختان تغذیه می کند، برای فصل زمستان مقدار زیادی مواد غذایی و به خصوص دانه بلوط را در سوراخ های زمین، زیر ریشه، یا سوراخ درختان مخفی می کند که این کار او، کمک فراوانی به رشد و تجدید حیات جنگل های بلوط می نماید. روزها فعال است و معمولاً به صورت انفرادی بر روی درختان زندگی می کند، برای تغذیه گاهی اوقات روی زمین نیز دیده می شود. این جانور در موقع غذا خوردن ترجیح می دهد که بر روی دو پا بنشیند و غذا را با دست نگه دارد.
گستره جغرافیایی
این نوع سنجاب در کشورهای یونان، ترکیه، ارمنستان، گرجستان، آذربایجان، ایران، عراق، فلسطین، اردن، لبنان و سوریه در جنگل های درختان سوزنی و پهن برگ یافت می شود. در کشور خودمان ایران عزیز، سنجاب قرمز ایرانی بیشتر در جنگل های بلوط رشته کوه زاگرس از سردشت واقع در آذربایجان غربی تا استان کرمانشاه و مناطق چهارمحال، ایلام، لرستان، کهکیلویه و فارس زندگی می کند و در واقع بومی غرب کشور است. مهمترین زیستگاه این نوع سنجاب در ایران، جنگل های بلوط سردشت در آذربایجان غربی است. در عین حال بیشترین میزان شکار و قاچاق این جانور به منظور فروش آن به عنوان حیوان خانگی نیز در این منطقه صورت می پذیرد که همین امر باعث تهدید وضعیت بقای سنجاب ایرانی در کشور شده است.
اهمیت سنجاب در اکوسیستم
سنجاب و گراز زاگرس نقش مهمی در احیای جنگلهای بلوط زاگرس دارند به این ترتیب كه سنجاب دانه های بلوط را در سطح زمین های جنگلی می پراكند (نقش باغبان) و گراز زاگرس هم نقش شخم زننده زمین و كاشتن بلوط ها را ایفا می كند، چرخه ای كه موجب پویایی جنگلهای بلوط زاگرس می شود. سنجابها دانه ها و بذرهای بلوط را در زیر خاک پنهان می کنند و این کار آنها باعث رشد و تجدید حیات جنگلهای بلوط زاگرس می شود. همانگونه که می دانید زیستگاه عمده سنجاب نقش بسیار مهمی در گسترش جنگل ها دارد. سنجاب به بازسازی و رویش دوباره درختان بلوط کمک کرده و عاملی مهم برای رویش و حیات دوباره درختان بلوط است. ارزش خدمتی که این موجود کوچک، طناز و بازیگوش دارد به پایداری بوم شناختی جنگل های زاگرس و مردمانش می کند، وصف ناشدنی است. سنجاب ها میلیون ها سال است که بذر بلوط را در دل خاک مدفون می کنند تا غذایی برای خود ذخیره سازند؛ اما این روش آنها، سبب امکان احیاء دانه زاد جنگل های بلوط در زاگرس را فراهم ساخته و به پایداری و بقای این رویشگاه کمکی انکارناپذیر می کند. سنجاب ها که در این رویشگاه باشند و به بازیگوشی های تمام ناشدنی خود ادامه دهند، یعنی حال زاگرس خوب است و حال زاگرس که خوب باشد، یعنی خیال ما برای تأمین آب سرچشمه اصلی ترین رودخانه های کشور چون کارون، کرخه، دز، زاینده رود، سفیدرود، زرینه رود و سیمینه رود هم راحت است. افزون بر آن، اگر این جنگل ها از توان زادآوری مطلوب و تراکم انبوه بهره مند شوند، نرخ فرساش خاک هم به شدت در آن پهنه شش میلیون هکتاری و مناطق تحت اثرش کاهش خواهد یافت؛ سرمایه ای که شاید نتوان برای آن قیمتی تعیین کرد. لازم به ذکر است که ریشه درختان بلوط باعث حفظ منابع آب زیرزمینی و جلوگیری از فرسایش خاک می شود به طوری که منطقه زاگرس چهل درصد آب مورد نیاز کشور را تامین می کند، مرگ بلوط ها سفره های زیرزمینی را خشک می کند. در عین حال هر هکتار از جنگل های بلوط می توانند ۶۸ تن از گرد و غبار هوا را جذب کنند. مزایای متعدد جنگل های بلوط موجب شده که کارشناسان بین المللی هر درخت بلوط را تا دویست هزار دلار قیمت گذاری کنند و این آمار نشان از اهمیت بسیار بالای جنگل ها و لزوم حفظ آنها دارد.
تهدیدها
خشکسالی، از بین بردن درختان بلوط و حضور شکارچیان غیر مجاز موجب کاهش شدید جمعیت سنجاب در میان درختان بلوط شده و نسل این گونه ارزشمند را در خطر انقراض قرار داده است. قاچاق سنجاب برای تربیت خانگی رو به افزایش است و چنانچه این روند به این صورت ادامه داشته باشد نه تنها جنگلهای بلوط تخریب می شود بلکه نسل سنجاب ایرانی نیز منقرض می شود. گذشته از آن بسیاری از این جانوران در هنگام و به دلیل حمل و نقل نادرست تلف می شوند که خود موجب افزایش نگرانی ها در این باره شده است. تعداد قابل توجهی از این حیوانات جنگلی بخصوص سنجاب زاگرس به دلیل كم اطلاعی خریداران از كیفیت و كمیت خوراك و اسكان صحیح جان خود را از دست داده و در همان روزهای ابتدایی تلف می شوند.
سودجویان درختان کهنسال بلوط را به آتش می کشند تا سنجاب، این بلوط کار کهن پیشه زاگرس را به چنگ آورند. این حکایت حساب دو سر سوخت قلب زاگرس است، هم سنجاب ایرانی را به یغما می برند و هم بلوطستان را به خاکستر می نشانند. شکارچیان غیر مجاز ضمن سوراخ کردن درختان و به آتش کشیدن تنه درختان بلوط سنجابها را بیرون کشیده و آنها را به دام می اندازند و سنجاب ایرانی به جای بلوطستان در بازار دیده می شود. فاجعه اصلی آنجاست که پس از به آتش کشیدن درخت، سنجاب های باقی مانده نیز پس از به مخاطره افتادن زیستگاه شان و تخریب بلوطستان فرار را بر قرار ترجیح می دهند و امکان گسترش طبیعی جنگلهای بلوط کاهش می یابد. بلوطستان که سالهاست به همت شخم زدن های گراز و بلوط کاشتن های سنجاب پایدار مانده است، این روزها حال خوبی ندارد، هم گراز قربانی شکارچیان شده و هم سنجاب اسیر دست قاچاقچیان و بلوطستان نیز رمق ایستادن مقابل آتش افروزان را از دست داده است. مجموع این کج رفتاریها زنجیره حیات بلوطستان را معیوب می کند تا هر کدام علتی برای معلول بعدی شوند و این تسلسل ادامه دار منجر به از دست رفتن سرمایه های ارزشمند زاگرس زیبا و استوار شود.
دیگر عاملی که حیات سنجاب ایرانی را تهدید می کند تخریب زیستگاه های آن در ایران است. اسکان عشایر و روستائیان دامدار مناطق غربی در جنگل های بلوط این منطقه سبب شده تا آنها برای تغذیهٔ دامهای خود اقدام به بریدن شاخه های درختان بلوط نمایند که همین امر موجب خشکیدن درختان بلوط و در نتیجه از دست رفتن منبع غذایی اصلی سنجاب های این منطقه شده که خود تهدیدی جدی برای حیات سنجاب ایرانی به شمار می رود.
تمهیدات
اكنون روی دو عامل طبیعی و انسانی كه حیات برخی گونه های جانوری زاگرس را هدف گرفته باید تمرکز کرد. در بخش طبیعی باید تحلیل و تحقیقات جامعی از نقش ریزگردها، شناخت كمی و كیفی ریزگردها و بازخوردهای رفتاری بر حیات جنگلی انجام شود و در بخش انسانی هم باید از شكار بی رویه و غیرقانونی سنجاب زاگرس از سوی سودجویان جلوگیری شود.
حفاظت قانونی
خرید و فروش سنجاب غیرقانونی است. جریمه نقدی چندصد تومانی نیز برای شکار سنجاب در نظر گرفته شده است. در سال ۱۳۹۴ جریمه شکار هر سنجاب توسط شکارچیان ۳۵۰ هزار تومان تعیین شد. همچنین در استان لرستان مردم درصورت مشاهده هر گونه تخلف در این رابطه می توانند مراتب را به سامانه ۱۵۴۰ اداره کل محیط زیست استان لرستان گزارش دهند. خیلی از مردم از غیرقانونی بودن این معاملات اطلاعی ندارند و همین موجب سوء استفاده شكارچیان می شود. خرید و فروش گونه های حیات وحش مستلزم داشتن مجوز است و در این راستا بارها با همراهی ضابطین دادگستری، افراد متخلف دستگیر و به مراجع قانونی معرفی شده اند.
تدابیر حفاظتی
از اقدامات اساسی برای حفاظت از این گونه نادر در درجه اول حفظ و احیای زیستگاه آنهاست و در این راستا سازمان محیط زیست، حفاظت مستمر از مناطق چهارگانه تحت مدیریت خود را در دستور كار قرار داده و با هرگونه تخریب و تجاوز در مناطق مذكور برخورد جدی می كند. اگر قاچاق این سنجابها که با سوزاندن درختان بلوط انجام می شود کنترل نشود، جنگل های زاگرس به نابودی کشیده خواهد شد.
جمعیت سنجاب ایرانی در سال های اخیر به علت قطع بی رویه درختان و جمع آوری میوه های بلوط توسط مردم بشدت در حال كاهش است. متاسفانه در چنین شرایطی همه ساله تعداد زیادی سنجاب ایرانی توسط متخلفین زنده گیری شده و به عنوان حیوان خانگی در بسیاری از پرنده فروشی ها به فروش می رسد كه اغلب آنها نیز یا از قفس فرار می كنند و یا به دلیل ابتلا به بیماریهای انگلی تلف می شوند. از آنجا كه این سنجاب ها نقش اثرگذاری در حیاط جنگلهای زاگرس دارند نبودشان محیط زیست منطقه را با بحران مواجه می كند.
اثری هنری از زندگی سنجاب زاگرس
لازم به ذکر است که مستندساز ایلامی «مهدی نورمحمدی» در مستند «در پناه بلوط» با نگاهی هنرمندانه تلاش سنجاب ایرانی را برای زادآوری بلوط به تصویر کشیده است. این فیلم که توانسته جوایز متعددی از آن خود کند اولین مستند جامعی است که رازهای زندگی سنجاب ایرانی را افشا می کند.
منابع:
دیده بان حقوق حیوانات
mohammaddarvish.com
hamshahrionline.ir
lorestan.isna.ir
fa.wikipedia.org
tasnimnews.com
mehrnews.com
aejournal.ir
farsnews.com
parsipet.ir
petifa.com
irna.ir
isna.ir
yjc.ir
