شهرستان خوي به سبب قرار گرفتن بر سر جادّه هاي معروف بازرگاني مانند: جادّه ابريشم، مكّه يولي، راه طرابوزان به جلفا و… و همچنين به سبب مركزيّت اقتصادي از قديم داراي كاروانسراهاي متعدّد، جهت تخليه كالا و استراحت بازرگانان، و بازاري وسيع و گسترده جهت داد وستد كالاي مختلف را دارا بوده است. در گذشته خوي داراي مركز اقتصادي و بازاري بزرگ بوده، ولي در دوره هاي مختلف تاريخي به علّت وجود سوانح طبيعي و انساني، كه شهر كهن رو به نابودي گذاشته، به تدريج شهري نو و جديد دركنار آن به وجود آمده و بازار قديمي فعلي شهر خوي مربوط است به آباداني دوره هاي اخير، كه از اواخر قرن دوازده هجري شروع شده است.
بازار قديمي خوي كه در ضلع جنوب شرقي چهار راه مركزي و به راستاي خيابان هاي طالقاني و انقلاب قرار گرفته، بازمانده گسترده مي باشد. طبق قرائن مشهور از جمله دروازه سنگي، تنها دروازه باز مانده كهن و بقاياي آثار حصار دور شهر(بدن) و خندق پشت آن كه تا اين اواخر وجود داشت، از زمان هاي پيشين اين مجموعه در ضلع شرقي شهر و متصل به ديوار دروازه ورودي شهر بوده است، كه در مابين خيابان هاي طالقاني و انقلاب وكوچه دبّاغخانه و قپان واقع شده است، وشكلي مستطيلي دارد و به سبب نوسازي و گسترش شهر خوي در چند دهه اخير و عدم توجّه به آثار پر ارزش و ذيقيمت باستاني شهرمان كه يادگاري از عظمت و شكوه گذشته است، دخل و تصرّف فراواني در آن به عمل آمده ولي آن مقدار از بافت قديمي بازار كه باقيمانده، بسيار با ارزش و جالب توجّه مي باشد. راسته بازارهاي سر پوشيده، چهار سوهاي خوش تركيب و سراهاي نسبتا" بزرگ و جالب، فرم خوبي به آن داده است.
این بازاربه سبب شاهد و گواه بودن بر اوج و عظمت ديرينه خوي، شايسته توجّه بيشتري است. اين مجموعه از چند راسته بازار سر پوشيده، سراها، چهار سوهاي خوش تركيب و گذرهاي قديمي كه بقاياي بافت بزرگتري است مي باشد، با توصيف اينكه مقادير زيادي از راسته بازارها و كاروانسراها و ساير واحد هاي مربوط، بعد ها به آن الحاق و از حالت اوليّه خارج شده، ولي همين مقادير از بازار، باقيمانده بسيار با ارزش و داراي اتّصال منظّم و در مجموع از نظر معماري متناسب و هماهنگ مي باشد.
با توجّه به ويژگي هاي معماري، اقليمي بازار خوي، مانند بازارهاي اصفهان، كرمان، اراك، فاقد تزئينات خاصّ گچ بري و كاشي كاري و كتيبه مي باشد، تنها در بعضي قسمت ها، مخصوصا" در چهار سوهاي آن نظم و دقّت قابل توجّهي در كاربرد و رگه چيني آجر، به كار رفته است.
در گذشته سنگفرش زيبايي كف بازار را پوشانده بود، لوله كشي آب مشروب نيز درست از وسط بازار مي گذشت و قسمت شمالي و جنوبي شهر را بهم وصل مي كرد. و فاضلاب شهري كه در بازار و كوچه هاي اطرافش وجود دارد، قديمي ترين فاضلاب در سطح ايران مي باشد.
شهرستان خوي، طبق شواهد و قرائن متعدّد از شهرهاي قديمي آذربايجان مي باشد. ابن حوقل در سال 346 ﻫ .ق، از حصار آجري خوي نام مي برد، ولي در اثر حوادث و سوانح طبيعي و انساني ساليان متمادي، صدمات زيادي به آن خورده و در حال حاضر بازار موجود خوي از زمان زنديّه به بعد مخصوصا" بيشتر قسمت هاي آن به دستور عبّاس ميرزا نائب السّلطنه در دوره قاجار، ساخته شده است كه مجموعه اي بسيار زيبا و ديدني است. استيوارت، از خوي به نام شهر مردمان نجيب و دارنده زيباترين بازارها نام برده و در وصف بازارهاي خوي چنين مي نويسد : (( بازار خوي، بعد از بازار شيراز، زيباترين بازارهاي ايران است كه بناي آن از آجر ساخته شده، با گنبد هايي كه بر سر آن ها روزنه هايي براي آفتاب گيري زده اند.)) و در چند صفحه بعد در مقايسه با بازار هاي تهران مي گويد: ((بازارهاي تهران با بازارهاي خوي قابل مقايسه نيستند.))
اين مجموعه، در حال حاضر از چند راسته بازار سر پوشيده و سراها و ميدان هاي قديمي كه بازمانده بافت بزرگتري مي باشد، تشكيل شده و بعد ها مقدار زيادي راسته بازار و كاروانسراها وساير واحدي هاي مربوط، نوسازي و از حالت اوليّه خارج شده، ولي همين مقدار از بازار كه مجموع متناسب و هماهنگ مي باشد، از آثار با ارزش ميراث فرهنگي استان است.
مصالحي كه در ساختمان بازار به كار رفته عبارت اند از: ملاط گچ و خاك و آجر، تمام كار توأم با سادگي بوده و در بعضي قسمت های بنا، نماي سنگي، مخصوصا" در چهار سوها وجوددارد، در قسمت پي نيز از سنگ استفاده شده و فاقد تزئينات جالب توجّهي، چه از نظر آجر چيني و يا گچ بري و نقّاشي مي باشد.
از قسمت هاي قابل توجّه اين مجموعه اين است كه، هر كدام از راسته ها، مربوط به شغل معيني بوده و به نام همان شغل، مانند: مسگر بازار، بوركچي بازار، زرگر بازار، خرازي بازار، فرشچي بازار و… و يا به نام اشخاص خيّر كه در عمران و آبادي بازار، نقش مؤثّر داشته اند، مانند: امير، جواد، حاجي بابا و… و معروف بوده است كه هم اكنون نيز نام هاي قديمي را دارند.
در اين مجموعه، مراكزي نيز جهت رفع نيازها و احتياجات مردم و بازاريان موجود است، مانند: كاروانسراها ؛ مثل كاروانسراي خان، ميرزا هاشم، قوشا كاروانسرا و … حمّام هايي نيز در اين مجموعه قرار گرفته است، مانند: ائل حامامي در قسمت شرق و چسبيده به ميدان قپان (خشكبار) و محمّد بيگ، در اوّل بازار، از طرف خيابان انقلاب و در جوار مسجد ملاّ حسن، كه از حمّام هاي زيبا و سنّتي خوي هست، با تزئينات و گچ بري هاي زيبايي كه همانندش را مي توان در شيراز، مانند گرمابه وكيل دانست. و از اصول معماري قابل توجّه و مورد مطالعه اين مجموعه فاضلاب بازارمي باشد، كه با اصول فنّي و مهندسي صحيح و پيشرفته انجام گرفته است.
منابع:
- خانم علیلو از شهروندان شهرستان خوی
- kanoon.ir
- iraneasytravel.com
- irandeserts.com
- danestanihakhoy.blogfa.com
