مسجد جامع ترک یکی از زیباترین مساجد سنگی آذربایجانشرقی است. تاریخ بنای اولیه آن معلوم نیست ولی با توجه به شیوه معماری شبستان قدیمی می توان آن را به دوره ایلخانان نسبت داد. اکنون این مسجد در شهر قدیمی ترک (Tark) از توابع میانه، در ۲۹ کیلومتری شمال شرق میانه واقع شده و از آثار بسیار مهم آذربایجان است. بنای مسجد و نمای بیرونی آن، همه یکپاچه از سنگ ساخته شده است. کنده کاری های باشکوه و کتیبه های زیبای آن که به خط زیبای نستعلیق تزیین شده، موضوع دیگری است که حکایت از دقت، نبوغ و ظریف کاری معماران مسلمان آن دوران دارد. همچنین محراب و ستون های این مسجد، به گونه ای زیبا و حیرت انگیز با سنگهای یکپارچه و قرمز، هر بیننده‌ای را به تحیر و تفکر وا می دارد. یکی از این ستونها که تفاوت اساسی با ستونهای دیگر دارد نشانگر این است که بعدها در هنگام تعمیر، بجای ستون اصلی به کار رفته‌است.
این مسجد ده قسمت متمایز دارد. ساختمان اصلی آن تماماً از سنگ بنا شده و شبستانهای آن بعدها با آجر ساخته شه و در ضلع جنوب غربی این مسجد آرامگاهی وجود دارد که منسوب به بانی یا معمار مسجد می‌باشد. در مورد بانی مسجد ترک و تاریخ بنای آن نظرهای مختلف وجود دارد. بعضی آن را به امام حسن نسبت می دهند. برخی دیگر زمان احداث آن را در قرن ششم می دانند و بعضی ها هم معتقدند که این مسجد در قرن هشتم و دوران حکومت خانان مغول به دست سلطان محمد خدابنده (اولجاتیو) بنا شده است.
مسجد سنگی دارای صحنی با دو در ورودی، شبستان و مناره ای است که گل دسته و قسمت فوقانین منهدم شده است. شبستان مسجد مستطیل شکل است. یک گنبد بزرگ بر فراز جلوخان محراب و 12 گنبد کوچکتر روی ستون های سنگی حجاری شده و جرزهای شبستان استقرار یافته اند. شبستان مسجد دارای یک محراب اصلی با مقرنس کاری ساده و دو محراب کوچکتر سنگی نقش دار است که در طرفین محراب اصلی قرار دارند.کتیبه‌ای در پیشانی دیوار در داخل هفت ترنج نوشته شده و یک کتیبه سنگی در کنار در ورودی به چشم می خورد. بر در و دیوار مسجد تاریخ 1016 ه . ق مقارن با حکومت شاه عباس صفوی دیده می شود. همچنین طبق کتیبه موجود در محل، این مسجد به سال 1282 ه . ق پس از تخریب بر اثر زلزله، در زمان سلطنت ناصرالدین شاه قاجار و توسط حاج عباس ترکی باز سازی شده است. در کتیبه دیگری که بر روی سنگهای میان دو پنجره قرار دارد اسامی کارفرما، بانی، کنده کار و معمار یا بنای مسجد به ترتیب: حاجی مراد ترکی، عباس کربلایی، محمد صادق تبریز و عبدالوهاب مشاهده میشود.
از لحاظ ساختماني امروزه از دو قسمت كاملاً متمايز تشكيل شده:
قسمت اول ساختمان اوليه سنگي مسجد است و قسمت دوم كه از منتهي اليه ديواره هاي سنگي با آجر شروع شده شامل شبستان هاي بالا مي باشد به طوري كه مي‌توان گفت بر روي سنگهاي اوليه مسجد بنا شده است.
داخل مسجد نيز از دو قسمت تشكيل شده :
يك قسمت وسيع و مهم آن است كه محل اجتماع عموم مردم است و قسمت ديگر كه كوچكتر از خود مسجد است گفته مي شودكه آنجا محل اجتماع صوفيان و عارفان و مشاهير بوده كه به بحث و گفتگو يا ورد و ذكر مي پرداخته اند.
در حیاط این مسجد نیز حوضی به چشم می خورد که بنا به ضرورت محلی برای وضو گرفتن نماز گزاران بوده است.
مسجد سنگی ترک به دفعات مورد مرمت قرار گرفته و آخرین بار در سال ۱۳۶۳ توسط میراث فرهنگى استان نوسازى و مرمت شد.
موقعیت مکانی مسجد:
مسجد سنگی ترک در شهر ترک در 29 کیلومتری شمال شرقی میانه و در کنار جاده قدیم میانه به سراب در استان آذربایجانشرقی قرار دارد.
منابع:
iiii.miyanali.com
hamshahrionline.ir
fa.wikipedia.org
bastam.blogsky.com
seeiran.ir
vom.ir
