درکتاب نگاهی به تاریخ مرند تالیف میرهدایت سیدمرندی (محقق تاریخ) نکاتی در مورد این کاروانسرا وقلعه آورده شده که ذکر آن جهت اطلاع رسانی خالی از لطف نیست:
1- به نظر میرسد نام این منطقه و این روستا (الاکی) است و ربطی به نام (هلاکو) ندارد.
چرا که در یک سندی که برای حل اختلافات میان خواجه غیاث الدین محمد واولاد سلطان پیر یعقوب و سایر رعایای (کهن هرزن) در زمان ابوسعید بهادرخان (نوه هلاکو) نوشته شده ، از این منطقه با نام (اراضی الاکی) نامبرده شده است و در آنزمان کسی جرئت نداشت نام هلاکو امپراطور ایران را الاکی یا الکی تلفظ کند و یا ینویسد .
2- در منطقه هرزندات تا پای گردنۀ دره دیز حداقل سه واحد کاروانسرا وجود داشته است که اغلب مؤلفین وگرد آوردند گان از وجود دوتای دیگر بی اطلاع بوده و به اشتباه به این کاروانسرا کاروانسرای آیراندیبی اطلاق کرده اند.
یک واحد کاروانسرا در شمال کوه و گردنه دره دیز قرار داشت که کاروانیانی که از سوی جلفا عصر به پای دره دیز می رسیدند، از ترس دزدان و با جگیران داخل گردنۀ ، تا صبح فردا در این کاروانسرا بیتوته می کردند.
3- کاروانسرای آیراندیبی درغرب جاده (کمی بالاتر از چشمه بَزرگان ودر 33 کیلو متری مرند قرار داشت که حالا قسمتی از سنگ پی ها، با قیمانده وبقیه عرصه متعلق، به مزرعه تبدیل شده است و کاروانیانی که از سوی مرند عصربه پای کوه دره دیزمی رسیدند برای اجتناب از برخورد با باج گیران شب را در آنجا اقامت می کردند.
4 - کاروانسرای الاکی در شش کیلومتری کاروانسرای آیراندیبی و 27 کیلو متری مرند قرار داشت که اغلب مؤلفین مکان کاروانسرای 4و3 را یکی می گیرند که اشتباه است.
کاروانسرای الاکی
تاریخ بنای این کاروانسرا رابه سال 731 هجری درزمان ابوسعید بهادر خان آخرین فرمانروای مقتدر ایلخانی می شناسند. این کاروانسرا یکی از با شکوه ترین بناهای زمان خود بوده وشاید هم بعنوان قلعه یا مقر حکومتی استفاده می شده است.
این بنای زیبا بصورت مستطیل بوده و دارای نه بارو و یک سردر عظیم و ترکیبی چشم نوازی از آجر و کاشی های فیروزه ای و سرمه ای با گره های آجری تودرتو وبدیع بوده است .تکه های کاشی به نحو زیبایی در داخل گره های آجری جاسازی شده بود.
این بنا در طول دارای چندین کتیبه بوده که دکتر جرج مایلنر باستان شناس آمریکایی از مطالعه فنی یکی از آنها که به فارسی ولی به خط کوفی نوشته شده بود ، یاد می کند. مادام دیالوفوآ(فرانسوی) شبی در این کاروانسرا اقامت کرده و عکس نیز تهیه کرده است.
پایه های ساختمان از قطعات بزر گ سنگ سیاه ساخته شده و دیوارها یک متر ضخامت و چهار متر ارتفاع داشته است و حاشیه بالایی آن در حدود 80 سانتی متر طرح مورب پی در پی از آجر معمولی و تراش خورده ساخته شده بود.
طول بنا 65 متر وعرض آن 50 متربوده و هنوز آثار حوضی در وسط محوطه دیده می شود.
سر در بنا تا سالهای 1945 (حدود جنگ جهانی دوم ) سالم بوده ، بعد از این تاریخ قسمتی تخریب شد، اما ضلع جنوبی سر در تا سال 1370 شمسی پا بر جا بود ، حتی این قسمت نیز میتوانست زیبایی وشکوه اصلی بنا را بازبتاباند.
در این سال گویا یک تریلی و یا تراکتور موقع سرو ته کردن به پایه برخورد کرده وآنرا فرو ریخته است.
مکان کاروانسرا:
کاروانسرای الاکی در 27 کیلو متری شمال مرند در سر راه جادۀ قدیمی مرند به جلفا در دشت بسیار وسیعی به نام «دشت هلاکو» یا «الاکی» واقع است.
قلعه الاکی
در روبرو و غرب کاروانسرای الاکی تپه سنگی منفرد و تقریباً هموار و بدون پرتگاهی قرار دارد. در بالای تپه باقیمانده دیوارهای عظیم به ضخامت 4 متر به چشم می خورد که از روی هم چیدن سنگ های بدون تراش و بدون بکار بردن ملاط ایجاد شده است.
اهالی، این قلعه را به هلاکوی مغول نسبت میدهند ولی با توجه به عدم استفاده از ملاط های مرسوم در زمان ایلخانیان این گفته ، صحیح به نظر نمیرسد و از قرائن پیداست که این مکان حداقل 3000 ساله بوده و به دوران قبل از اسلام، دوره اورارتویی منسوب است.در کتاب ( گزارش های باستان شناسی در ایران صفحه 227 ) نیز نوشته شده است : « قلعه هلاکو در 27 کیلومتری شمال مرند و در نزدیکی کاروانسرای تیموری ایراندیبی از بناهای هزاره اول پیش از میلاد و دوره اورارتویی است ».
این قلعه ، حصار بسیار محکمی دارد که فقط عرض آن بیش از 40/3 سانتی متر است و با لبه اره ای شکل و بدون ملات ساخته شده و هنوز هم آثار پشت بندهای دیواره ها کاملا مشهود است. در سطح مرتفع قلعه، آثاری از محل دروازه و بقایای دیوارهای داخلی نیز دیده میشود.
کشف سفال های مربوط به هزاره اول قبل از میلاد و سبک معماری قلعه و یافته های باستان شناسان، این بنا را متعلق به دوره اورارتویی می‌داند که بعدها به دلیل موقعیت ویژه در دوره مغول هم مورد استفاده مجدد قرار گرفته است. اما امروزه و به دلیل فرسایش طبیعی و تخریب های انسانی ناشی از حفاری غیر مجاز، دچار آسیب دیدگی شده است.
این قلعه به دلیل ویژگی هایی که داراست، با شماره 6177 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
محوطه قلعه ، توسط یغماگران آثار باستانی کنده شده و از تکه سفال های بی لعاب پراکنده در محوطه نمیتوان به قدمت قلعه پی برد.
با تعیین حریم و مرمت قلعه و مشخص شدن وضعیت کشاورزی درپایه تپه ای که قلعه روی آن است، وضعیت کاربری قلعه هولاکو میتواند از متروکه بودن خارج شود و از آن جهت اقدامات فرهنگی بهره برداری شود.
موقعیت مکانی قلعه:
در رو برو و غرب کاروانسرای الاکی تپه سنگی منفرد و تقریباً هموار و بدون پرتگاهی قرار داردکه در بالای تپه باقیمانده دیوارهای عظیم مشاهده میشود.
(بین اهالی و مردم منطقه این کاروانسرا بنام آیراندیبی و قلعه بنام قلعه هلاکو شناخته شده است)
مکانهای نزدیک به هم در این منطقه:
علاوه بر کاروانسرا و قلعه ذکر شده، در 5 کیلومتری شمال شرقی این کاروانسرا و جاده مرند به جلفا سد قدیمی معروف به سد خضیر از دوره صفویه و یا قبل از آن نیز وجود دارد و چنین به نظر می رسد که قلعه هولاکو، کاروانسرای مذکور و سد خضیر چراگاه امیر، با هم در ارتباط و مورد استفاده مردم بوده اند.
منابع:
marandim.blogfa.com
sedayemohandes.ir
tebyan.net
