مسجد جامع مرند ظاهرا در آغاز یکی از آتشکده های دوره ی ساسانی بود که بعدها با سکونت ارامنه در این منطقه به کلیسا تبدیل شد، پس از پیروزی اعراب بر بابک در قرن سوم هجری و همزمان با اسلام آوردن مردم آذربایجان به مسجد تبدیل شده است.
طبق کتیبه محراب مسجد این بنا در سال ۷۳۱ هجری در زمان سلطنت ابوسعید بهادرخان از محل خیرات مردم مرند و جزیه‌ای که در آن زمان از غیر مسلمان می‌گرفتند به تولیت حسین بن محمود ابن تاج خواجه ساخته شده‌است. امروزه کف مسجد به اندازه سه پله (۸۰ سانتی‌متر) از سطح کوچه مجاور پایین‌تر می‌باشد و دالانی به طول ۱۲ متر با سه طاق گنبدی، ورودی را به شباستانها مربوط می‌سازد در سمت چپ این دالان، شبستان جنوبی با گنبدی کم خیز واقع شده که بر فراز آن کتیبه‌ای از سنگ با عبارت ذیل به چشم می‌خورد: «امر بتجدید هذا المعماره العبد الفقیر خواجه حسین بن سیف الدین محمود بن تاج خواجه فی اواخر شوال سنه اربعین و اربعمائه»
مسجد جامع مرند از ابنیهء اوایل سده هشتم هجری است.بنای کنونی آن‌که در نتیجهء تعمیرات مکرر به صورت بنائی تازه درآمده بنای اصلی نمی‌باشد و منتها از آثار قدیمی آن محرابی که به منزلهء یادگار جامع ابوسعید بشمار میرود در یکی از شبستانهای مسجد واقع و جزو محرابهای ظریف و زیبای مساجد دورهء مغول محسوب میشود این محراب از نظر طرز ساختمان و ستونهای مدور گچبری شده و کتیبه‌های کوفی و گچ‌بریها و نقشه و متر قابل توجه می‌باشد و خوشبختانه با وجود موقعیت نامتناسبی که دارد تا اندازه‌ای سالم‌مانده است. بنای فعلی مسجد در پشت محوطهء عمارت جدید فرمانداری(ساختمان جدید در گوشه شمال شرقی چهار راه پهلوی)واقع و در ورودی آن در گوشه شمال دیوار شرقی قرار گرفته است.
چنين به نظر مي رسد که درسال 740، اين مسجد درحالي که بيش از 9 سال ازعمر آن نمي گذشته، توسط تاج خواجه مرمت اساسي شده است . فضاي اصلي مجموعه با شش گنبد و پايه هاي قطور مسقف شده است . دونالد ويلبر، درخصوص بناي اين مسجد مي نويسد: "اول، اتاق گنبد مربع شکل با سردر درسه سمت در دوره سلجوقيان ساخته شده است . در دوره مغول، اين اتاق تعمير و تزيين گرديد و بعدا يک سري دهنه هاي طاقدار درسمت شمال و مشرق و مغرب اتاق گنبد ساخته شده، در ازمنه اخير، ديوارهاي ساختمان به سمت مشرق بسط داده شد و يک نمازخانه مستطيلي به بنا اضافه گرديد. درگوشه شمال غربي ساختمان، پايه هشت گوش مناره قرار دارد که ممکن است همزمان با اتاق گنبد باشد. درطي قرون متمادي، گنبد روي اتاق فروريخته است."
ساختمان مسجد به صورت مستطيلي فاقد صحن و سر در است و از بناي اوليه آن، جز محراب تاريخي، چيز زيادي برجاي نمانده است .
محراب مسجد:
محراب این مسجد که در سال 731 هجری به امر سلطان بوسعید بهادر خان بدست یک استاد گچبر و صنعتگر تبریزی ساخته شده در 15 دیماه 1310 تحت شمارهء 239 جزو آثار ملی به ثبت رسیده است.
محراب به عرض ۷۵/۲ و ارتفاع ۶ متر در قسمت جنوبی مسجد واقع شده و مزین به آیات قرآنی به خط کوفی و گچبری‌های زیبا بدیع می‌باشد. کتیبه تاریخ محراب در قسمت قوس بزرگ بالای آن به شرح ذیل دیده میشود: «جدد من فواضل الانعام السلطان الاعظم مالک رقاب الامم ابوسعید بهادرخانه خلدالله ملکه فی احدی و ثلثین و سبعمائه هجریه» در فاصله دو ستون تزئینی و گچبری کنار محراب نام سازنده محراب به خط رقاع نوشته شده‌است: «عمل عبدالفقیر نظام بند گیر تبریزی» در داخل هلال در پایین دو کتیبه مزبور کتیبة گچبری دیگری به خط رقاع بدین مضمون به چشم می‌خورد: «وقف من مال خیرته مدینه مرند علی مصالح هذا المسجد الجامع و شرط التولیه العبد الضعیف حسین بن محمود بن تاج خواجه»
مسجد جامع مرند ، با داشتن دو محراب ، بي نظير در معماري اسلامي:
يكي از اين محراب ها با داشتن گچ بري هاي كم نظير ايلخاني ( سال ساخت 731 هجري قمري ) در قسمت غرب مسجد و محراب آجر كاري شده درقسمت شرقي مسجد هر بيننده اي را به تفكر وا مي دارد ( ساخت اين دو محراب احتمالاً به علت تقسيم محوطه مسجد به دو مسجد تابستاني و زمستاني بوده است تا بتوانند با امكانات سال هاي قبل نسبت به گرمايش فضاي مسجد اقدام بكنند ).
لازم به ذكر است كه در مسجد جامع اصفهان نيز چند محراب وجود دارد با اين تفاوت كه براي هر محوطه مشخص كه يك مسجد مجزا را تشكيل مي دهد ، يك محراب وجود دارد يعني مسجد جامع اصفهان مجموعه اي است از چند مسجد مجزا در يك محوطه ي بزرگ ( مثل مسجد سلجوقي و مسجد تيموري و ... ) و نيز بايد ذكر شود كه مسجد اموي واقع در شهر شام سوريه نيز داراي دو محراب مي باشد كه آن نيز به نوبه خود جزو نوادر است اما آن مسجد نيز در موقعيت مسجد جامع مرند نمي باشد چرا كه مسجد جامع مرند و دو محراب موجود در آن فقط به مذهب شيعه تعلق دارد در حاليكه مسجد جامع اموي سوريه و محراب هاي آن هر كدام به يكي از مذاهب شيعه و سني تعلق دارد ( بعلت داشتن محوطه ي خيلي وسيع ) و در قسمت شرقي مسجد جامع اموي نشانه هايي از چاه غسل تعميد نوزادان مسيحي نيز به چشم مي خورد.
آدرس:
آذربایجان شرقی، مرند، خیابان شهید رجایی( درسمت شرقي شهر و در ورودی مسجد، درگوشه شمالي ديوار شرقی است)
گفتني است اگر مسافران هنگام رسیدن به مسجد دیدند که مسجد بسته است، نگران نشوند. خانه كربلايي معصوم، خادم مسجد را همه مي‌شناسند و اين مرد دوست داشتني در يك چشم به هم زدن خود را به مسجد مي رساند.
منابع:
khoshkhabar-marand.blogfa.com
fa.wikipedia.org
1.4iranian.com
farsnews.com
irandeserts.com
seeiran.ir
dolan.ir
