رصدخانه مراغه که بزرگترین رصدخانه جهان در دوره قبل از اختراع تلسکوپ بوده است در زمانی که مراغه به پایتختی توسط هلاکو خان مغول انتخاب شده بود روی تپه ای در غرب مراغه در استان آذربایجانشرقی ساخته شد. رصدخانه مراغه که امروزه فقط آثار کمی از آن باقی مانده است درسال657 به دستور هلاکو نوه چنگیزخان مغول و همت خواجه نصیرالدین طوسی بنا شده است. بنای رصـدخانه، 15سال طول کشید. به امر هلاکو کتب و اسباب و آلات علمی و نجومی بسیار که از فتح بغداد بدست آورده بود درآنجا متـمرکز گردید .
براي كمك به رصدخانه علاوه بر كمك هاي مالي دولت، اوقاف سراسر كشور نيز در اختيار خواجه گذارده شده بود كه از عشر (یک دهم) آن جهت امر رصدخانه و خريد وسائل و اسباب و آلات و كتب استفاده مي نمود. در نزديكي رصدخانه، كتابخانه بزرگ و بسيار عالي ساخته شده بود كه در حدود چهارصد هزار جلد كتاب نفيس از بغداد، شام، بيروت و الجزيره تهیه و جهت استفاده دانشمندان و فضلا در آن قرار داده شده بود.
مشهورترین دانشمندان آن عصر
از جمله قطب الدین شیرازی، علامه قطب الدین فخرالدین مراغی، محی الدین مغربی، علی بن محمود نجم الدین الاسـطرلابی و.... در آنجا جمع شده بودند.
به علاوه چون در آن زمان ارتباط علمی چین وایران به‌علت استیلای مغولان بر هر دو سرزمین برقرار شده بود، دانشمندان چینی از جمله فردی به‌نام فائو مون‌جی در این مرکز فعالت داشتند. همچنین فیلسوف و فرهنگ نامه نویس مسیحی -ابن‌العبری- در رصدخانهٔ مراغه به درس دادن کتاب های اصول اقلیدوس و المجسطی بطلمیوس مشغول بود.
خواجه نصرالدین توسی برای ساخت رصدخانه و ابزارهای رصد، از دانش و هنر دانشمندان و استادان زمان خود استفاده کرد که نیتش از این کار موارد زیر بود:
بازگرداندن و اسکان دانشمندان فراری، که در اثر حملهٔ مغلول‌ها متواری شده‌بودند.
ایجاد یک مرکز علمی
خواجه نصرالدین هر یک از دانشمندان را مسئول بخشی کرد که تبحر داشتند کرد و برای انتخاب آنها ملیت و مذهبشان را مدنظر قرار نداد.
زمانی که خواجه نصرالدین نام این افراد ار برای همکاری به هولاکوخان و شمس‌الدین جوینی مشاور و بیتکچی وزیر، پیشنهاد داد آنها دلیل انتخاب تک تک دانشمندان را از خواجه نصیرالدین پرسید و پس از توضیحاتی که از سوی وی ارائه شد، هولاکوخان با حضور آنها در مجموعه رصدخانهٔ مراغه موافقت کرد.
خواجه نصیرالدین دستمزد کارمندان و دانشمندان مجموعه را به شرح زیر تعیین کرد:
فلاسفه و ریاضی‌دانان روزی ۳ درهم
اطباء روزی دو درهم
فقها روزی یک درهم
محدثین روزی نیم درهم
در نتیجه این تقسیم‌بندی‌ها ۱- درس فلسفه که پیش از آن به صورت مخفیانه تدریس می‌شد مورد توجه قرار گیرد و علنی شود ۲- بیشتر طلاب به فلسفه و طب روی آوردند. و پس از اعتراض به اینکه چرا حقوق فقها و محدثین را کمتر از دیگران در نظر گرفته‌است. پاسخ داد: چون افراد به دلایل فطری به دنبال علوم مذهبی و فقهی می‌روند کارشان آسان است و کمتر کسی به دنبال علوم سخت و سنگین مانند نجوم و ریاضیات می‌رود و بعد از حملهٔ مغول ما نیاز به دانشمندان این علوم داریم.
هولاکو برای نگهداری این سازمان پژوهشی موقوفه های ویژه ای درنظر گرفت. کتابخانه ای شامل ۴۰۰ هزار جلد کتاب و ابزارهای اخترشناسی، از جمله ذات‌الربع دیواری به شعاع ۴۳۰ سانتی‌متر، حلقه دار (ذات‌الحلق)، حلقهٔ انقلابی، حلقهٔ اعتدالی و حلقهٔ سموت نیز فراهم شدند.
رصدخانه مراغه تا سال 703هجری آباد بوده لیـکن پس از آن بر اثر زلزله های سخت ، بی توجهی حکام رو به ویرانی رفت و درحال حاضر آثاری از بناهای متعلقه آن باقی مانده است. رصدخانه مراغه تا زمان سلطان محمد خدابنده مشغول به کار بوده است و تاریخ ویرانی آن بطور کامل و دقیق هنوز مشخص نشده ولی در نوشته های حمدالله مستوفی در سال 720 به ویران بودن آن اشاره شده است.
رصدخانه مراغه 167 سال پیش از احداث رصدخانه سمرقند ساخته شد و در زمان آبادانی یکی از معتبرترین رصدخانه های جهان بوده است. در آن زمان بفرمان قوبیلای قآن امپراطور چین و برادرهلاکو خان کارشناسانی برای آموزش و الگو برداری از رصدخانه مراغه به این شهر آمده، پس از مراجعت به چین رصدخانه ای به تقلید از رصدخانه مراغه ساختند. علاوه بررصدخانه چین همچنین رصدخانه های سمرقند، استانبول وهند از روی رصدخانه مراغه ساخته شده اند.
در تاریخ سلسله پادشاهی یوان درچین مندرج شده که برای تاسیس رصدخانه پکن، به سرپرستی کوئوشوچینگ منجم دربار، تعدادی ابزارهای رصدی از رصدخانه مراغه در ایران خریداری شده است.
پس از مرگ هولاکو، خواجه تا آخرين دقايق عمر خود مواظبت و اهتمام بسيار نمود كه آن رصدخانه و كتابخانه از بين نرود و خللي در كار آنجا رخ ندهد و تقویم و زیج ایلخانی حاصل این تلاش بی وقفه بوده است.
در سال 672 هجري قمري، خواجه نصير که آثار مکتوبش از 50 کتاب و رساله افزون است با جمعي از شاگردان خود به بغداد رفت تا بقاياي كتاب هاي تاراج رفته را جمع آوري و به مراغه ارسال دارد. اما اجل مهلتش نداد و در تاريخ 18 ذي الحجه سال 672 هجري قمري در بغداد دار فاني را وداع گفت. جسدش را به كاظمين انتقال داده و در جوار امامين همامين دفن نمودند.
رصدخانه مراغه فقط مخصوص رصد ستارگان نبود و یک سازمان علمی گسترده بود که بیشتر شاخه های دانش درس داده می شد. در همین جا بود که زیج ایلخانی به سال ۶۷۰ هجری(۱۲۷۶ میلادی) فراهم شد.خواجه نصیرالدین طوسی زیج ایلخانی را از روی رصدهای انجام شده در رصدخانه مراغه تدوین کرده است. زیج ایلخانی سده ها از اعتبار خاصی در بسیاری از سرزمین های آن زمان -از جمله در چین- برخوردار بوده است و در سال ۱۳۵۶ میلادی (۳۰۰ سال پس از مرگ خواجه نصیرالدین طوسی) ترجمه و در اروپا منتشر شد. قدیمی ترین نسخه زیج ایلخانی در کتابخانه ملی پاریس نگهداری می شود.
هم اکنون از بزرگ ترین مرکز علمی منطقه، تنها قسمت های کوچکی بر بلندای تپه مشرف به شهر مراغه باقیمانده است. خوشبختانه در طول دهه پنجاه با کاوش هایی که به سرپرستی دکتر پرویز ورجاوند انجام شد باقیمانده های این بنا مرمت شده است. در حال حاضر، گنبدی بزرگ به جهت حفظ بناهای باقیمانده بر روی آن قرار داده شده که ظاهرا به صورت نمایشگاه نیز از آن استفاده می شود.
رصدخانه مراغه به نام های رصد خانه خواجه نصیرالدین طوسی نیز شناخته می شود.
ساختمان رصد خانه:
در سال 657 هجری به دستور خواجه بزرگ طوسي؛ "فخرالدين ابوالسعادات احمد بن عثمان مراغي" معمار معروف آن عصر، ساختمان وسيع و با شكوه رصدخانه را با نقشه استاد شروع نمود. محلي كه براي رصدخانه انتخاب شده بود تپه ای است كه در شمال غربي مراغه واقع شده و اينك بنام رصدخانه مراغه معروف است.
ساختمان اصلی این رصدخانه به شکل برجی استوانه‌ای ساخته شده است و در ساختمان‌های کناری آن یک کتابخانه و استراحتگاهی برای کارکنان در نظر گرفته شده است. برج مرکزی قطری به اندازه 22 متر دارد و ضخامت دیوار آن به 80 سانتی متر می رسد. در فضای داخلی آن هم یک راهرو و 6 اطاق تعبیه شده بود که همه از جنس قلوه سنگ، لاشه، سنگ های تراش خورده و ملات گچ بوده اند. در ورودی برج آجری هم کاشی های بزرگ لعابدار در سه طرح و نوع مختلف به کار رفته است.
ساختمان اصلی این رصدخانه به شکل برجی استوانه‌ای ساخته شده‌بود. در ساختمان‌های جنبی آن یک کتابخانه و محل اقامت کارکنان تشخیص داده شده‌است.
در جوار رصدخانه مراغه، سرایی عالی برای استفاده خواجه نصیرالدین طوسی و منجمین ساخته شده و مدرسه علمیه ای جهت استفاده طلاب دانشجو نیز احداث گردیده بود.
در سال های اخیر گنبدی برای محافظت از بقایای این بنا بر روی بخشی از آن ساخته شده‌است.
تپه رصدخانه مراغه دارای طول ۵۱۰ متر و عرض تقریبی ۲۱۷ متر و ارتفاع ۱۱۰ متر می‌باشد و دارای قسمتهای مختلف از جمله برج مرکزی رصدخانه، واحدهای مدور پنجگانه، کتابخانه و محلهٔ مسکونی دانشمندان، مسجد، مدرسه، چاه آب. کارگاه بزرگ دانشمندان (شاید آزمایشگاه) می‌باشد.
موقعیت مکانی رصدخانه:
این رصدخانه روی تپه‌ای در غرب مراغه در نزدیکی دو روستا به نام‌های طالب‌خان و حاجی‌کرد قرار داشته‌است که دریاچه ارومیه را می‌توان از دوردست از آنجا دید. امروزه تنها پی‌های بخش‌های مختلف و بخشی از سدس سنگی آن باقی‌مانده‌است.
امکانات رفاهی:
رصدخانه مراغه با وجود اینکه در فاصله اندکی از شهر قرار دارد، اما از تجهیزات رفاهی زیادی بهره نمی‌برد و البته بازدید گردشگران از آن نیز به صورت رایگان بوده و هیچ گیشه‌ای برای فروش بلیط در نظر گرفته نشده است.
مسیر دسترسی به رصد خانه مراغه:
برای دیدن این رصدخانه، باید به شهرستان مراغه در 147کیلومتری جنوب تبریز سری بزنید و آن را در زیر در گنبد سفید رنگی که برای محافظت از بقایای آن ساخته شده، ببینید.
گردشگران برای بازدید از رصدخانه مراغه می‌توانند از طریق جاده‌ای آسفالت به بالای کوه بروند و به بازدید از آن بپردازند. البته امکان بازدید از غارهای موجود در زیر رصدخانه نیز وجود دارد.
منابع:
omranrohnezhad.mihanblog.com
fa.wikipedia.org
tebyan-zanjan.ir
aryazamyn.com
anobanini.ir
mycityads.ir
beytoote.com
kojaro.com
eatc.ir
