کلیسای هریپ سیمه موجومبار

آیین مسیحی در دروان ایلخانی (1256ــ 1349 م)، به ویژه، در روزگار حکومت هولاکو، که همسری مسیحی به نام دوقوزخاتون داشت، در ایران گسترش یافت و جایگاهی ویژه به دست آورد.از این رو، در سدهٔ سیزدهم میلادی، شمار روستاهای ارمنی نشین آذربایجان افزایش یافت و موجومبارمرکز آبادی های ارمنی نشین شمال تبریز شد. شاخهٔ گریگوری آیین مسیح را، که بیش از 1700 سال است در ارمنستان گرامی داشته و مورد احترام مردم آن سرزمین است، مهاجران سخت کوش ارمنی در دوران صفوی به ایران آوردند و سامان دادند. بنابراین، کلیسا به مانند نماد این شاخه از آیین مسیح، در گذر سده ها، در این سرزمین، پایدار مانده و همواره مورد احترام مردم ایران بوده است.در طی نبردهای ایران و عثمانی در سده های شانزدهم و هفدهم میلادی، که آذربایجان مورد تاخت و تاز ترکان قرار می گرفت، بیشتر روستاهای ارمنی نشین و پیرامون تبریز از جمله موجومبار مورد چپاول قرار گرفته و زیان بسیاری دیده است

پیشینه تاریخی:

استاد فرهیخته ورجاوند یادآور شده اند که با توجه به غار کنده شده در تپهٔ کنار دیوار شمالی کلیسا، که همانندی بسیار به نیایشگاه های کهن دارد و همچنین با توجه به اینکه کلیسای سورپ هریپسیمه در آغاز زیارتگاه بوده و بعد به صورت کلیسا درآمده می توان گفت پیشینهٔ این محل، که جایگاهی مقدس و پیش از برآمدن آیین حضرت مسیح (ع) مورد ستایش بوده، کهن تر از تاریخ های یاد شده است. نقشهٔ کنونی کلیسا در سنجش با پرستـشگاه های کـهن همـانندی بسـیاری به نیایـشگـاه هـای مهـری(میـترائـوم) چـون مهـرابـهٔ دویچ التنبورگ در اتریش، مهرابهٔ دورا اوروپوس و مهرابهٔ لندن دارد و از یک نا و یا نِف مرکزی و دو نا و پهلویی تشکیل شده است. محراب کلیسا، که حدود یک متر از سطح اصلی درون ساختمان بلندتر است و به گونهٔ نیم دایره با سقف کاو غار مانند ساخته شده، همانندی بسیار این ساختمان را با یک پرستشگاه مهری بیشتر می سازد. (ایرانیان قبل از ظهور آئین زرتشت، میترائیست بودند. آئین میترا از ایران به اکثر نقاط اروپا و آسیا راه یافته و نیایش می شد. آثار نیایشگاههای میترا که مهرابه نامیده میشود، هنوز هم در بیشتر کشورهای اروپا بعنوان اثر تاریخی مورد بازدید قرار میگیرد.)

در میان کلیساهای ارمنی، که همانند میترائوم هستند و همانندی بسیاری با نقشهٔ کلیسای هریپسیمهٔ موجومبار دارند، می توان کلیسای نامور اِقواردرا، که از سدهٔ ششم میلادی بر جای مانده، نام برد. این ساختمان در دامنهٔ کوه های آرا در ارمنستان قرار دارد.

مولف كتاب تاريخچه ارامنه در آذربايجان (نوره آيرمان) در مورد ساختمان کنونی این کلیسا مي نويسد: «وجود سنگهاي رج اول كليسا نشان مي دهد  كه ساختمان اوليه اين كليسا حدود 800 سال قبل در اوايل قرن 13 ميلادي ساخته شده است ولي به استناد سنگ نبشته روي سنگهاي زير بناي كليسا اين بنا يك بار در سال 1691 ميلادي بازسازي شده و در سال 1840 ميلادي نيز براثر زلزله شديدي كه در منطقه روي داد، يكي از ديوارهاي كليسا خراب شد كه مجدداً بازسازي گرديد. ابعاد كليسا 13×23 و به ارتفاع 8 متر با سقف شيرواني است كه روي آن را خاك و شن  پوشانده است. تمامي بنا با سنگ لاشه ساخته شده و روي چهار ستون قرار گرفته و محراب كليسا به شكل نيم دايره در ضلع شرقي و وسط دو اتاق كوچك ساخته شده است. شش نورگير در بالاي دیوارهای غربي و شرقي و ديوارهاي جنوبي و يكي نيز در سقف كليسا به فضاي محوطه بزرگ داخل بنا نور ملايمي مي بخشد.

ساختمان کلیسای هریپسیمه از لحاظ پوشش شیروانی شکل آن تنها ساختمان مذهبی مسیحی ایران به شمار می رود. دربارهٔ چگونگی پوشش آن همانندی بسیاری بین سقف این کلیسا با سقف ساختمان یکی از پرستشگاه های مهری وجود دارد که در1954 میلادی در لندنِ انگلستان در نزدیکی والبروک پیدا شده است.

کلیسای هریپسیمه در میان ساختمان های مذهبی و کلیساهای تاریخی موجود در سرزمین امروزی ایران تنها با ساختمان کلیسای سورپ سرکیس خوی هـمانند است زیرا هر دو کلیسا دارای نقشهٔ مستطیل شکل با یک ناو پهن میانی و دو ناو کوچک تر پهلویی هستند.

مشخصات معماری:

ساختماناین کلیسا به شیوهٔ بازیلیک ساخته شده و از نظر پلان و فضای درونی همانند کلیسای سرکیس مقدس خوی است. اندازه های بیرونی آن8/22 x 13متر و بلندی اش حدود 25/ 8 متر است که به گونهٔ مستطیل و با پوشش شیروانی دو سو و بدون گنبد ساخته شده.

مصالح به کار رفته در ساختمان سنگ لاشه، ملات و آهک است، جز از دور درهای ورودی و نورگیرها و بالای پیرامون نمای بیرونی که با سنگ تراشیده کار شده. ورودی های ساختمان در گوشهٔ جنوبی و باختری کلیسا قرار دارند که سنگ کاری ساده و بدون تزیین دور آن شکل قاب مانندی به آن بخشیده است.

ورودی کلیسا مستطیل شکل است و نسبت به دیوار بیرونی ساختمان پس تر قرار گرفته اما نماسازی آن، که بر دیوار بیرونی نیزهست، دو ستون یا پایه است که بر فراز آن دوره ای به گونهٔ یک کمانِ دور تمامِ نعل اسبی قرار گرفته. دیوار شمالی کلیسا در سنجش با دیوار نمای جنوبی آن دارای بلندی اندکی است زیرا بر فراز یک بلندی ساخته شده است.

درون کلیسا مستطیل شکلی است به درازای 80/19و پهنای 58/10 متر که به کمک چهار ستون میانی و جرزهای پیوسته به دیوارها به یک ناو یا نِف پهن در میانه و دو نا وپهلویی تقسیم شده و در نتیجه در سوی درازا، در دو سو، سه کمان نعل اسبی پدید آمده است.

محراب کلیسا در خاور آن قرار گرفته و به گونهٔ نیم دایره است. جای محراب چهار پله بالاتر از کف کلیسا قرار دارد و دیوار گرداگرد و سقف آن به گونهٔ هنرمندانه ای با طرح نیم دایرهٔ محراب یکسان شده است.

در دو سوی محراب و هم سطح با کف اصلی، دو اتاق کوچک قرار دارد که نعل درگاه و نگهدارنده های آن و کف درگاه همه از سنگ تراش است. ستون های چهارگانهٔ سنگی درون ساختمان دارای طرحی دوازده گوشه است. این ستون ها بدون سرستون و تنها در جایی که پایهٔ کمان آغاز می شود در خاور و باختر دارای لبه ای برآمده اند. تمامی ستون ها و جرزهای روی دیوارها و دورهٔ کمان ها به کمک سنگ های تراش مستطیل شکل خاکستری گرایسته به سیاه پوشیده شده. درصورتی که دیوارهای اصلی و سقف ساختمان با سنگ لاشه ساخته شده است.

شش نورگیر در درون ساختمان جاسازی شده اند که در بالای دیوارهای باختری و خاوری و دیوار جنوبی و یکی نیز در میانهٔ سقف کلیسا به فضای درونی ساختمان نور ملایمی می بخشند. پیرامون نورگیرها با سنگ های تراش آراسته شده و جز آن هیچ گونه آرایشی در درون کلیسا و نمای بیرونی آن دیده نمی شود.با این حال، فضای درونی از یک حالت ویژه و الهام بخش و آرام برخوردار است.

در میان جرزهای سنگی پیوسته و دیوار شمالی کلیسا، گودالی چهارگوش قرار دارد که در گذشته به گونهٔ دری تا پایین گشوده بوده اما بعدها نیمی از آن را بسته اند. درون این دریچه به محوطه ای به درازای هشت متر و پهنای 25/4متر راه دارد. این محوطه، که همانند غار یا سردابه ای است، در درون تپه کَنده شده و دیوارهای سنگی و شنی آن به گونهٔ طبیعی و بدون پوشش نگه داشته شده است. سقف سردابه به گونهٔ هلالی کَنده شده و دربارهٔ کاربرد آن می توان گفت به شکل کلیِ بیشتر مهرابه ها همانندی دارد.

کلیسای سنت هریپسیمه در دامنهٔ تپه ای، در سراشیبی و پشت دهنده بر آن به گونه ای استادانه ساخته شده و با طبیعت پیرامون خود آمیخته است و روی هم رفته ساختمانی بسیار گیرا و دل نشین است که آن را در دامنه ساخته اند و از هر سو خانه های روستاییان آن را در بر گرفته و مجموعه ای زیبا از طبیعت را پدید آورده است.

موقعیت مکانی کلیسا:

كليساي موجومبار يا سنت هريپ سيمه St.Herepsime  در روستاي موجومبار حدود 30 كيلومتري جاده تبريزـ مرند واقع شده است (در درهٔ سرسبز ساری چای، در آبادی موجومبار، که تابع دهستان رودقات بخش صوفیان شهرستان شبستر است)

در گذرگاه راه تبریز به مرند، در حدود سی کیلومتری تبریز، راه آسفالته ای وجود داره که به طرف شمال کشیده شده و راهی خاکی از آن جدا می شه که پس از گذشتن از میان دشت و تپه ماهورها به روستای کهنسال و تاریخی موجومبار می پیوندد.خانه های روستا بر فراز تپه، برروی هم و به گونهٔ پلکانی و از مصالحی چون خشت، گِل و سنگ لاشه ساخته شده اند. ساختمان کلیسا نسبت به جای خانه ها در پایین ترین سطح ساخته شده و از نظر اندازه، در سنجش با آنها، ساختمانی بزرگ و باشکوه به نظر می رسد.

نزدیکترین مکان تاریخی به این کلیسا:

علاوه بر قبرستان تاریخی روستای موجومبار، کلیسای ویرانهٔ دیگری بر فراز تپه های چیره بر کلیسای هریپسیمه وجود دارد که از سده های هفدهم و هجدهم میلادی برجاست و به نام آنِرِوویتبه معنی نامرئیِ مقدس نامور است.در بیرون این ساختمان، شماری سنگ گور با نقش صلیب وجود دارد که نشانگر ارزش و اهمیت این مکان مقدس در روزگار آبادنی آن است.

منابع:
اطلاعات شخصی
paymanonline.com
hamgardi.com
tabriz.ir