مسجد جامع تسوج در رديف آثار قديمي اين منطقه است.
این مسجد دو درب ورودی دارد یکی از مغرب که کوچک است و معلوم می شود بعداً برای رفت و آمد نسوان، بقعه شده است. درب اصلی در وسط بازار تسوج قرار دارد که به یک خانه باغچه کوچک وارد می شود. در قسمت شمال حیاط دکاکین بازار و قسمت غربی را وضوخانه و قسمت شرقی را بازار دکاکین موقوقه مسجد تشکیل می دهند.
قسمت غربی نمای شمالی مسجد است که درب ورودی از وسط ساختمان همین جاست در دو طرف این درب دو مناره بدون کلاهک نمایان است، معلوم است بخشی از مناره‌ها خراب شده و آنچه باقی مانده دارای راه‌پله‌ای مارپیچ است. در جلو مناره غربی درخت چنار تنومندی سر به آسمان کشیده که به مناره‌ی مذکور چون چتر سایه می افکند.
بر پیشانی درب ورودی فرمانی است به تاریخ ۹۸۹ هجری قمری با خط ثلث برجسته که بر روی سنگ فلفلی یک پارچه‌ای نقر شده است. که این فرمان را عده‌ای در کتب خود از جمله مرحوم کارنگ در کتاب آثار تاریخی و سلیمی در کتاب شبستر ،به سلطان محمد صفویه نسبت داده‌اند در حالی که سلطان محمد دو سال قبل از این تاریخ فوت کرده و پسرش شاه عباس به جایش نشسته بود.
مسجد بیست و چهار ستون دارد چهار ستون جنوبی آجری و بقیه سنگی و دارای پایه سرستون مقرنس سنگی هستند. سی و پنج گنبد آجری مسجد بر روی آنها قرار گرفته و مساحت مسجد در حدود ۳۵ در ۳۳ متر است.
طاق‌ها شیوه ایلخانی و اشکال مختلفی دارنددر دو سوي خاوري و باختري مسجد خواجه نشين هاي بزرگي تعبيه شده كه 4 متر درازا و حدود 5/2 متر پهنا دارد و مساحت كل مسجد 1120 متر مربع در ابعاد 32× 35 متر است.
بنای مسجد چند بار تعمیر و مرمت شده است یک بار در سال ۱۲۵۲ هـ.ق به امیر محمد شاه قاجار تعمیر کلی یافته و بعید نیست گچ‌بری و مقرنس کاری طاق‌ها مدخل و طاق محراب مسجد در همین دوران صورت گرفته است (باشد). کلاهک مناره‌ها فرو ریخته و یا به علت پیش آمد جنگ و غیره تکمیل آن ناقص مانده و پاره‌ای از گنبدها ترک برداشته‌اند آخرین تعمیر(اساسی) در سال ۱۳۷۹ شمسی و با همکاری سازمان میراث فرهنگی استان آذر بایجان شرقی انجام یافته است.
مسجد در دو سو سرداب یا زیرزمین هم دارد که قسمتی از آن با خرده و شکسته‌ی آجر و کلوخ پر شده است. کتیبه‌ی فرمان نشان می‌دهد که شهر تسوج اهمیت و جمعیت زیاد و موقعیت سوق الجیشی مهمی داشته که استرضای خاطر مردم آن مورد عنایت شاه صفوی بوده است متن کتیبه چنین است. فرمان همایون شرف تقاذ یافت آنکه چون همگی همت عالی نهمت همایون ما بر آن مصروف است که در زمان دولت ابدی الاتصال، آثار خیر و احسان در میان طبقات انام انتشار یافته عموم رعایا و برایا در کمال فراغت و رفاهیت اوقات گذرانیده از روی امیدواری تمام در ازدیاد و دعاگویی دوام دولت ابد مقرون افزایند لهذا در این وقت بنابر کمال توجه خاطر به رفاه حال مردم تسوج از ابتدای پیچی ئیل مقدری محترفه و کوزه فروشی قصبه‌ی مذکور که ابواب جمع اوست به تخفیف مقرر و تصدق کرده ثواب آن را به ارواح مقدسه‌ی حضرات چهارده معصوم صلوات الله علیهم اجمعین هدیه نمودم و مستوفیان کرام دیوان، رقم این عطیه‌ی اعلی را در دفاتر خود ثبت و مقدوم گردانیده، از جمع اخراج نموده از تیول باطل دانند. عمّال و متصدیان دیوانی اکلاء حب‌المسطور مقرر دانسته یک دینار و یک مزبار به هیچ وجه من الوجوه به علّت مال وجوهات و اخراجات و غیره و به مراسم و رسم که باشد بر اصناف مذکور در این، حواله نکنند. تاريخ متن فرمان شاه صفوي 989 هجري است.
منابع:
ghatreh.com
seeiran.ir
copy.blogfa.com
fa.wikipedia.org
shabestarnews.ir
