تأسیس کتابخانه ملی تبریز از قدم های بزرگی بود که به همت آقای علی دهقان استاندار وقت و مدیرکل اداره فرهنگ آن زمان آذربایجان شرقی برداشته شد. بنای ساختمان آن نخست در نزدیکی بنای تاریخی ارگ تبریز در آبان ماه ۱۳۳۵ شمسی افتتاح گردید. مرحوم حاج محمد نخجوانی که از فضلا و کتاب دوستان آذربایجان بود و متعاقباً برادرشان حاجی حسین نخجوانی که از محققین مطرح آذربایجان بوده اند، کتابخانه های خود را که با داشتن نسخ نفیس خطی از گرانبهاترین کتابخانه ها محسوب می شد، وقف کتابخانه ملی کردند و بدین وسیله از نظر کمی و کیفی به اهمیت آن افزودند. این کتابخانه با هزینه مردم فرهنگ دوست تبریز بنا گردید و «کتب اهدایی برادران نخجوانی از لحاظ نفاست به این کتابخانه اهمیت جهانی» داد.
ساخت بنای کتابخانه ملی تبریز در سال ۱۳۱۳ و همزمان با ساخت عمارت سنگی شهرداری تبریز آغاز و پس از پایان ساخت بنا در سال ۱۳۱۸ توسط انجمن شهر تبریز مورد استفاده قرار گرفت. در سال های دهه ۱۳۳۰ و به دنبال راه اندازی کتابخانه دولتی تربیت به همت محمدعلی تربیت (شهردار وقت تبریز) پیشنهاد تاسیس کتابخانه ای بزرگ در تبریز توسط مدیر کل فرهنگ استان مطرح شد و مورد استقبال قرار گرفت که در نتیجه تعدادی از علاقه مندان علم و دانش، فرهنگ دوستان، جمعی از خیرین شهر و عموم مردم در این طرح همکاری کردند. به همین منظور در ابتدا، زمینی به مساحت ۱۱۰۰ متر مربع در مجاورت ارگ تبریز خریداری شده و بلافاصله با جمع آوری کمک های مردمی و افراد خیر، کار ساخت کتابخانه ملی طبق نقشه و استاندارهای لازم آغاز شد و پس از پایان مورد استقبال وصف ناپذیر مردم قرار گرفت.
در سال ۱۳۶۰ با قرارگیری ساختمان کتابخانه ملی در طرح توسعه مصلی مرکزی تبریز، کلیه منابع و کتاب ها به بنای واقع در پارک باغ گلستان انتقال داده شد و اداره آن نیز به اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی واگذار شد. طبق اسناد در زمان انتقال تعداد کتاب های این کتابخانه ۵۵۰۰۰ جلد بوده است. این ساختمان در ضلع شمالی پارک باغ گلستان و روبروی هنرستان پسرانه وحدت قرار دارد. طبق اسناد موجود درباره تاریخچه شهر تبریز کل باغ گلستان در محل قبرستان گجیل و در منطقه‌ای مشهور به مقبرة العرفا ساخته شده است.
بنای کتابخانه ملی سابق در زمینی به مساحت ۳۰۰۰ متر مربع قرار دارد و دارای زیر بنایی در حدود ۲۸۶۰ متر مربع است. از دیدگاه معماری، پلان ساختمان کتابخانه ملی دارای سه بخش است که بخش میانی به شکل سالن و بخشهای جنوبی و شمالی به اتاق های مختلفی تقسیم شده اند. نمای بیرونی بنا از نوعی سنگ محلی به نام اسپراخون ساخته شده و سنگبری های به کار رفته در کل بنا، به ویژه در بخش هایی مانند طاق پنجره ها و کنگره هایی با نقش گل در انتهای دیوارها بسیار شبیه به معماری عمارت شهرداری تبریز است؛ این شباهت تا حدی است که برخی از بنای کتابخانه ملی سابق به عنوان تکه ای جداشده از عمارت شهرداری یاد می کنند. این ساختمان در آبان ماه سال ۱۳۸۷ با شماره ۲۴۹۸ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.
ساختمان واقع در باغ گلستان که بعنوان کتابخانه ملی جایگزین کتابخانه اصلی شده بود به علت قدمت بنا و استفاده از آن در طول سال ها، دچار آسیب شد که در سال های اخیر ضمن وفادارای به سبک معماری، ساختمان مورد بازسازی قرار گرفته است. البته سنگبری نما با سنگ اسپراخون، عایق کاری و کف سازی برای تراس جنوبی، اجرای طاق ضربی برای پوشش کف سالن ها و اجرای کانال نم زدا در ضلع شمالی از جمله سایر اقدام هایی است که در راستای ترمیم و بازسازی بنا اجرا شده و در نتیجه این پروژه، بنا در حال حاضر کاملا سالم و محکم شده و به محلی برای تجمع علاقه مندان و دوستداران فرهنگ و هنر در مکان تاریخی مقبرة العرفا شده است.
در سال ۱۳۶۵ نیز موضوع توسعه کتابخانه ملی با امکاناتی مجهز مطرح شد و طرح جدید کتابخانه مرکزی تبریز از سال ۱۳۶۹ و در زمینی به مساحت ۵ هکتار در خیابان آزادی (تقاطع لاله) آغاز شد و در سال ۱۳۸۰ مورد بهره برداری قرار گرفت و کلیه منابع موجود در کتابخانه ملی واقع در محل پارک باغ گلستان در حدود ۱۵۰ هزار جلد شامل کتاب های خطی و چاپ سنگی، کتاب های چاپی فارسی و زبانهای دیگر، نشریات، میکروفیلم و ... به محل کتابخانه مرکزی تازه تاسیس شده انتقال یافت.
کاربری بنای کتابخانه ملی باغ گلستان
ساختمان کتابخانه ملی واقع در باغ گلستان بارها دچار تغییر کاربری شده است. این بنا در ابتدا توسط انجمن شهر تبریز و پیش از انقلاب به صورت باشگاه شهرداری، باشگاه افسران و تالار پذیرایی مورد استفاده قرار می گرفت. پس از انقلاب نیز به ترتیب نهاد هایی مانند کمیته انقلاب اسلامی و سازمان محیط زیست در آنجا استقرار داشتند تا اینکه در سال ۱۳۶۰ کتابخانه ملی تبریز از محل اصلی خود در جوار ارگ تبریز به آنجا منتقل شد. به دنبال انتقال مجدد کتابخانه ملی به کتابخانه جدید الاحداث مرکزی، این بنا به همت اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی آذربایجان شرقی مورد احیا و بازسازی قرار گرفت و در اسفند ماه سال ۱۳۸۵ نخستین موزه کاریکاتور آسیا و پنجمین موزه این هنر در سطح دنیا در بخش غربی عمارت تاسیس شد. در حال حاضر، این بنا «خانه هنر تبریز» نام گرفته است و دارای امکاناتی از قبیل ۳ سالن جهت نگارخانه و برپائی نمایشگاه های هنری با ظرفیت ۱۵۰ تابلو، یک سالن آمفی تئاتر با معماری قدیمی و گچبری های منحصر به فرد جهت اجرای تئاتر، موسیقی و همایش های فرهنگی و هنری با ظرفیت بیش از ۳۵۰ نفر، یک سالن جنبی انتظار ۲ عدد سالن ویدئو آرت و نقد و بررسی با ظرفیت هرکدام ۶۰ نفر در زیر زمین قسمت غربی ساختمان با معماری و سبک سنتی که مورد استفاده هنرمندان و هنردوستان شهر و استان قرار گرفته است.
ماجرای کتابهای کتابخانه ملی تبریز
مردم و سرمایه داران آذربایجانی در ساخت کتابخانه ملی شرکت کردند و سپس تبریزی های فرهنگ دوست و دست و دل باز با هدایایی از کتابخانه های شخصی خود، مخازن کتابخانه را پر نموده و این کتابخانه را با کتب نفیس خود غنا بخشیدند بطوری که نسخ خطی این کتابخانه به سه هزار جلد رسید. مردم تبریز برای به دست آوردن برخی از این نسخ جهان را زیر پا گذاشته بودند، به طوری که شادروان حاج محمد نخجوانی که برای به دست آوردن کتابی از ایران راهی هندوستان شده بود، در آنجا اطلاع پیدا کرد که کتاب مورد نظر به یک چینی فروخته شده ناچار به چین سفر کرد و در آنجا آگاه شد که یک تاجر ایتالیایی آن را خریده و به رم برده است. او نیز برای بدست آوردن کتاب به ایتالیا سفر کرد، در آنجا اطلاع یافت که یک کتابفروش فرانسوی کتاب را خریده است، سرانجام شادروان نخجوانی در پاریس این کتاب را به قیمت گزاف به دست آورد و کلیه کتابهای کتابخانه را یکجا به کتابخانه ملی تبریز وقف کرد. امروزه اگر کتابخانه ملی تبریز آنچنان موقعیت جهانی دارد که بیشتر دانشمندان و محققین دنیا به آنجا روی آورند به همت چنین مردانی بوده است که مقام والای برادران نخجوانی در صدر همه آنها قرار دارد.
استاد محمد نخجوانی کتابخانه شخصی خود را اعم از کتب خطی و چاپی که «بالغ بر حدود ۳۷۰۰ جلد کتاب می باشد، طبق وصیت و سندی رسمی که در ۲۴ مهر ماه ۱۳۳۵ تنظیم شده بود، در سال ۱۳۴۱ به همت علی دهقان، استاندار وقت آذربایجان به « کتابخانه ملی تبریز» منتقل کرد. کتابخانه ای که در تأسیس و بنای آن خود استاد نخجوانی نقش مهمی داشت.
نفیس ترین نسخ کتابخانه
هم اکنون ۲۵۰ هزار جلد کتاب در ۲۵ زبان مختلف در این مجموعه نگهدارى مى شود که سه هزار و ۱۵۰ جلد آن خطى، ۴ هزار و ۵۰۰ جلد چاپ سنگى و هفت هزار جلد آن نیز کتاب چاپ سربى قدیمى است.
یکی از نمونه های منحصربفرد که در کتابخانه ملی نگهداری شده کتاب نفیس و فاخر «انجیل رسولان» است که قدیمی ترین نسخه خطی موجود کتاب پیروان مسیحیت محسوب می شود؛ این کتاب بر روی پوست ماهی و به زبان سریانی (آشوری) نگاشته شده است. از اینرو، در سال ۱۳۴۴ سازمان فعالیت های فرهنگی یونسکو این کتابخانه را به عنوان کتابخانه امانت دار خود معرفی کرده و امتیاز استفاده از کلیه آثار انتشارات یونسکو را به آن اعطا کرده است.
از مهم ترین منابع نفیس خطی و ارزشمند دیگر میتوان به نسخه منحصر به فرد "وقف نامه ربع رشیدی" با دستخط خواجه رشید الدین فضل الله همدانی اشاره کرد که اولین نسخه ملی ثبت شده در حافظه جهانی یونسکو در سال ۱۳۸۶ می باشد.
نسخه ارزشمند دیوان صائب به قلم خود شاعر نیز از دیگر نسخ ارزشمند این گنجینه می باشد.
منابع:
کتابخانه مرکزی تبریز
fa.wikipedia.org
kojaro.com
ishiq.net
mehrnews.com
