روستای سور

سِوِر نمونه ای شگفت انگیز از معماری صخره ای ایران زمین

آثار سنگی و صخره ای سور به سه هزار سال قبل برمی گردد. این روستا به عنوان یکی از شاهکارهای معماری صخره ای ایران معروف شده است. در حال حاضر این روستا جزو روستاهای زنده کشور محسوب می شود که خانه های اهالی اش به وسیله کلنگ و ابزار انسانی در دل کوه ساخته شده و همچنین در بعضی از خانه ها هنگام کندن دل کوه ستون هایی پدید آمده که از آن برای حفاظ سقف استفاده می شده است.

این خانه‌ ها در دو طرف دره ای که روستا در آن واقع شده است قرار گرفته اند و از آنجا که مردمان این روستا به خانه هایشان و شیوه ساخت آنها بسیار علاقه مند هستند، ساخت و سازی هم در آنجا صورت نمی‌گیرد. افراد ساکن در این خانه‌ها با کندن کوه خانه هایشان را بدون استفاده از مصالح ساخته اند. در این خانه‌ ها که با ورودی هایی تنگ ساخته شده اند، انواع اطاق‌ های بزرگ وجود دارد و زیربنای هر خانه از ۱۵۰ تا ۲۵۰ متر متغیر است.

خانه‌ های روستا در کنار هم ساخته شده است که فاصله قانونی ۳۰ تا ۴۰ سانتی متر در آن رعایت گردیده است.

سِوِر نیز مانند کندوان دارای معمار صخره‌ایست و ساختمان‌ ها در دو طبقه قرار دارند چنانکه خانه‌ های آجری کنونی بر روی خانه‌ های دست کند صخره‌ای گذشته بنا شده‌ اند. خانه‌ های دست کندی که وسعت آنها حدود 150 تا 200 متر مربع است و به صورت تودرتو است.

حدود چهل مجموعه صخره کند که در روستای سور وجود دارد و با وجود تاریخی که زیر این روستا قرار دارد هنوز امکانات لازم برای کاوش آن به عمل نیامده‌ است. از این رو گروهی از انجمن غارنوردان و باستانشناسان در صدد تحقیق در منطقه برآمده‌ اند.

در طبقه زیرین روستای سور خانه‌ های دست کند صخره‌ ای همانند کندوان وجود دارد که در واقع مسکن اولیه اهالی این روستا بوده‌ است که در دل سنگ‌ ها و گدازه‌ های آتشفشانی کنده شده‌ اند.

انسان وقتی که نخستین بار چشمش به آبادی می افتد بخصوص زمانی که رشته های دود از فراز خانه ها ی پلکانی شکل در پهنه آسمان آبی محو می شود، بیشتر محسور طبیعت زیبای آن می گردند.

خانه های ایوان داری که در دوسوی دره (آغاتلو) پراکنده اند، اکثراً بر شالوده و بنیان تأسیسات صخره ای بنا گردیده است. بافت خانه ها کلا پیوسته بوده و اغلب از دو طبقه تشکیل شده است.

طبقه فوقانی که توسط خود روستائیان ساخته شده به فضای مسکونی اختصاص دارد. طبقه پائین یا همکف که همان تأسیسات غار را شامل می شود، محل نگهداری احشام و یا محصولات کشاورزی خانواده است.

این مساکن به گونه ای ایجاد شده است که پشت بام برخی از آنها معبر یا حیاط خانه دیگری است. بیشتر خانه ها در سطح شیبدار کوه احداث شده است که از نظر وسعت و تنوع فضایی نسبت به مساکن جلگه ای، محدودیت زیادی دارند.

تأ سیسات صخره ای سور به وسیله دره (اغاتلو) به دو بخش شرقی و غربی تقسیم می شود که در این موقعیت یك مجموعه زیستی کاملا مطمئن و غیر قابل نفوذی را تشکیل می دهد که از لحاظ شرایط ایمنی و نوع طراحی قابل توجه است. این تشکیلات حیرت انگیز هیچ گونه نماد بیرونی ندارد و دهانه هلالی شکل آنها در زیر شکاف صخره ها قرار رفته و اکثراً با تخته سنگ هایی از جنس خود پوشیده شده است چنین طرحی حالت یکنواخت بدان بخشیده و امکان ورود به داخل مجموعه را غیر ممکن ساخته است.

انسان پس از کنار زدن در وردی های غار وقتی که وارد آن می شود خود را در دنیای ظلمت احساس می کند. در این هنگام قادر به حرکت نمی باشد. تدریجاً که به وضع موجود عادت کرد با استفاده از نور ضعیفی که از فراز سقف گنبدی شکل به درون می تابد محیط را شناسایی نموده و به جستجو می پردازد در این مجموعه تمام فضا های آن کنده کاری شده و هر فضا برای نیاز خاصی اختصاص یافته است.

ابتدای ورودی اغلب غارها، تالار کوچکی به طول۱۰ متر و عرض۶ متر بوده که دهانه خروجی بدان پیوسته است. در اصلی نيز دهلیز باریکی است که به دالانها و راهروهای متعدد منتهی می شود. پس از پیشروی به فاصله كمی از تالار، محوطه ای نسبتاً وسیعی وخود دارد که به دو مدخل دهلیز مانند محدود می گردد. در بعضی مدخل ها گاهی راهروهایی تنگ و پلکانی به سوی پائین ساخته شده که ادامه آن به فضاهای ناشناخته چند گشوده می شود. پس از عبور از این قسمت، فضای دالان دیگری ظاهر می شود که پیشروی در مسیر پیچیده آن به پای درگاهی منتهی می گردد که در طرفین آن اتاقهای کوچک و منظمی ایجاد شده است. بعضی ازاین مسیر ها بدون انشعاب بوده و با شیب یکنواختی رو به پائین رفته و در انتها به پلکانی که به زیر زمین می رود، ختم می گردد. چنین بافت و معماری خاص، بدان فرم بنای چند اشکوبه می بخشد. در ساختمان این غار ها در طول سالیان دراز تغیيرات اساسی و بنیادی انجام گرفته است. مانند بزرگ کردن فضای غار به نسبت احتیاج،کشیدن دیوار جلو دهانه بعضی فضاها، همچنین احداث اتاق و راههای ارتباطی از طریق حفر معبر از میان دیوار های جانبی جهت دسترسی به واحد های مجاور و بیرون غار که کلا موجب تغیيرات در طرح اصلی گردیده است. از کاربرد های عمده این معماری ها، استفاده از آن برای نگهداری احشام و حیوانات بوده است که این امر از وجود آخور های سنگی که گاهی طول آنها به ۲۰ متر می رسد، به خوبی مشخص است. با توجه به نیاز مبرم سکنه این تأسیسات به پرورش دام ازجمله اسب ، وجود اصطبل و آخور در هر واحد ضروری بوده است. کلیه آخور های موجود از صخره تراشیده شده و آخور های متعلق به اسب ها کمی بلند تر از آخور های دیگر دامها است. به فاصله ۳۰ سانتی تر از لبه آنها قلابی از سنگ برای بستن حیوان ( گوبند ) ایجاد شده است. فرم اغلب تالار ها دایره شکل بوده و یا شبیه آنها هستند که قطر متوسط آنها به ده متر میرسد که در گوشه ای از آنها سکوی نسبتاً بلندی جهت نشیمن ساخته شده است. در وسط آن طرح دایره ای بقایای تنور یا محلی برای آتش، چشم را می نوازد. در همه تالار های این مجموعه یک روزنه مدور در سطح گنبدی شکل آن به قطر یک متر به فضای بیرون گشوده است. بر سطح دیوار یا تالارها یک یا چند طاقچه کنده شده که خطوط آن طوری منحنی وار و متقارن به نقطه پایان منتهی می شود که به نمای فضای درون شكل و آرایش مقوس می بخشد. اثرات اندودی سیاه رنگ در این طاقچه ها هنوز به چشم میخورد. به نظر می رسد كه از بعضی از این طاقچه ها با توجه به تاریكی فضای غار برای برافروختن مشعل استفاده می شده است. امروزه روستائیان ساکن طبقه بالای این غارها، از این طاقچه ها که درفضای مرطوب و خنک قرار دارند، برای نگهداری خوراکی ها به جای یخچال استفاده می کنند. 

از ویژگیهای بارز این تأسیسات حیرت انگیز این است که تمام فضاهای موجود در آن به وسیله معابر مخفی و زیر زمینی به هم متصل گشته و شگفت اینکه از طریق یک تونل عمیق و طولانی که از زیر دره اقاتلو می گذرد، واحد های مختلف دو سوی دره به هم مرتبط می شوند. مسلما ایجاد چنین شبکه ارتباطی گسترده در شرایط سخت کوهستانی برای آفرینندگان آن یكك شاهکار محسوب می گردد.

علاوه بر معماري صخره اي سور محلي كه روستائيان به آن مثنه مي گويند در ضلع جنوب شرقي روستا وجود دارد كه مي توان از آن به عنوان آب انبار ياد كرد كه آب هاي سطحي و باران را در آن جمع آوري مي كنند و مورد استفاده قرار مي دهند . در اين جا حوضچه اولي پر مي شود و آب رسوب گذاري مي كند و به حوضچه  ديگري ميريزد كه اين عمـل در چندين حوضچه صورت مي گيردكه مكانيزم به كار رفته در اين محل نيز خود جاي مطالعه دارد . 

می توان گفت این تشکيلات از لحاظ وسعت که شاید سطح آن به هفت هزار متر مربع برسد و نیز استقرار تأسیسات متنوع و موقعیت استراتژیکی در ایران منحصر به فرد باشد این غار ها همگی در سینه کوه که از جنس شیست بوده با قلم و تیشه کنده شده است و تا کنون حدود چهل تا از آنها شناسایی شده که ظاهراً در آغاز کار به عنوان پناهگاه و مأمن به کار می رفته اند که بعد ها با حجاری و تراش و توسعه به آنها حالت و فرم هندسی داده شده است حالا چه قومی و مردمی بدین مهم اقدام کرده و با چه تجهیزاتی این همه فضای وسیع و تأسیسات پیچیده وتودرتو در دل کوه را آفريده است، این رازی است نگشوده و هیچ سند و کتیبه ای هم به دست نیامده که نسبت به تعیین قدمت و تاریخ تقریبی این اثر کم نظیر از نظر هنر حجاری و معماری ایران باستان را یاری دهد. اما به نظر میرسد این میراث نمونه ای از دستاورد گرانبها از معماری صخرهای دوره اورارتو باشد که در این نقطه از آذربایجان از آن قوم به یادگار مانده است. در میان معدود معماری صخره ای که بدست توانای ایرانی که در دل کوهها به وجود آمده، هیچ نامی از تأسیسات سور برده نشده است. این تشکیلات عظیم تا چندی پیش نا شناخته و در گمنامی باقی بود. تا اینکه در سال ۱۳۷۶ شمسی اداره میراث فرهنگی بناب پیشگام رازگشایی آن گردید و با وسایل ابتدائی دست به کاوشهای مقدماتی زد ولی از آنجایی که اغلب فضاهای آن محل ذخیره علوفه و آذوقه روستائیان بوده، لذا دسترسی محققین و کارشناسان به اعماق و زوایای آن مسیر نگردید. و ظاهراً این امر سبب شده است که تاکنون گزارش كامل و دقیقی از ساختار اصلی آن تهیه نشده باشد و بسیاری از اسرار ارزشمند آن همچنان که در پرده ابهام باقی بماند در نتیجه نیاز است تا نقشه آن توسط غارنوردان طراحی شود. حتی این امکان وجود دارد بخشی از تاریخ زندگی مردم منطقه در همین دست کندهای زیرزمینی پیدا شود.

با توجه به تغییر کاربری این دست کندها به محل نگهداری دام و انبار علوفه و بسته شدن بسیاری از حفره‌ های تودرتو به دلیل ترسی که ساکنان از گستردگی آن داشتند دسترسی به بسیاری از بخش‌ های این شهر زیرزمینی دشوار است، لذا قرار شده‌ است فرمانداری بخشی از املاک را خریداری کند تا تحقیقات آغاز شود.

موقعیت مکانی روستای سور:

مجموعه دهكده صخره ای سور در ضلع شمالي شهر بناب در ارتفاعات قیماس خان  در ادامه رشته كوه سهند در ۲۴ کيلو متري شمال خاور شهر بناب قرار دارد.

اين روستا در طول جنوبـي َ10 و 46 و عرض جنوبي  َ31 و 37 در ارتفاع 1900 متري از سـطح دريا هاي آزاد، در منطقه اي سرد كوهستاني قرار گرفته و رودخانه قلعه چاي از 2 كيلو متر ي شمال باختر آبادي مي گذرد. کوه دوزلاق dozlag در شمال و کوه پوللوگوني در خاور و كوه فرهاد داشي  در 1 كيلو متري جنوب خاور آبادي است. دره سور در جنوب باختر و اراضي كشاورزي  قره  قره  در 1 كيلو متري جنوب خاور آبادي است .

روستاي سور در دره اي قرار گـرفته كه روستا در دو طرف دره ساخته شده است ولي بخش اعظم اين ساخت و سازها در ضلع غربي متمركز مي باشد كه رودخانه اي فصلي نيز در ايـن دره جريان دارد. چشمه اي نسبتا" پر آب در مركز روستا قرار دارد که روستائيان از ان به عنوان منبع آب شرب  استفاده مي نمايند.

منابع:
bonab2014.blogfa.com
safarsalamat.com
fa.wikipedia.org
ostan-as.gov.ir
tebyan-bonab.ir
hamgardi.com
seeiran.ir
ordup.com
jeddy.ir
chn.ir