در سال هاي 1340 اكثر كبوترخانه ها در اين شهر فعّال بودند. اكثر برج هاي كبوترخانه در اين شهر از مصالح چينه و از خشت ساخته شده بودند كه هزينه كمتري برمي داشت، سه يا چهار متر اوليّه ديوار چينه بود اما بقيّه را با خشت درست كرده بودند چون انتقال چینه به بالا مشکل بود، ملات آن گل خاك رس بوده و با كاه گل نماي بيروني و داخلي را زيبا مي نمودند. در تمامي محلّات بناب و روستاها و در ميان باغات، كبوترخانه ساخته شده بود. اراضي شهر به دليل دشت زيبا و جريان رودخانه هاي پُر آب صوفي چاي و نهر مهرآوا و قوبي چای و جويبارهاي داخل شهر، آباد بود.
در صحراها بعضي از كشاورزان در سال دو نوبت كاشت و بر داشت می نمودند، مثلاً بعد از برداشت گندم، و يا بوستان خيار كه محصولات آن زود تر می رسید و تمام مي شد، براي این که زمين خالی نماند به جايش ترپ و يا هويج و ... مي كاشتند و دو نوبت محصول بر مي داشتند، اين روش فقط به خاطر وجود كود كبوترخانه و يا كودهاي طبیعی ديگر امكان پذير بود كه بايد زمين كشاورزي را با كود تقويت مي نمودند تا حاصل برمي داشتند. براي توليد كود، كبوترخانه ها نقش زيادي داشتند. از کبوترخانه ها كود زيادي برداشت مي نمودند، از آن براي كشاورزي خودشان استفاده میکردند، و اضافه آنرا مي فروختند و از عايدات آن ضمن بهره برداری، كبوترخانه را احياء و مرمّت و نگهداري مي نمودند.
باغداران اكثراً از كود و فضولات كبوترخانه استفاده مي نمودند و يا به زير درخت مو، خاك ديوار كهنه مي دادند، سال هاي سال اين ديوارها در اثر تابش نور آفتاب تقويت شده بود، الان هم اين روش كود دهي در شهر ميان كشاورزان سنتي متداول است، كساني كه بوستان خيار محلّي و هندوانه و خربزه مي كاشتند، كود انسان را با خاكستر تنور نان خانگي مخلوط مي نمودند و بعد ازكود شدن به بوستان مي داند.
پیدایش و رواج ارزان کودهای شیمیایی، خشك شدن آب رودخانه ها و جويبارها، ورود ماشين آلات و ايجاد سر و صداي مزاحم، عدم آسايش كبوتران و سمپاشی بی رویه درختان و تخم های علوفه رها شده در زمین که سفره تغذیه کبوتران بود، و شكار كبوتران با تفنگ شكاري شبانه باعث فرارکبوتران و تخلیه کبوترخانه ها از کبوتر شد.
در قديم براي جلوگيري از صيد كبوتر و فراري ندادن كبوتر از كبوترخانه، اين اعتقاد و باور وجود داشت که کبوتر سمبُل صلح و دوستي بوده و مقدس است، حتي كبوتر را به حرم امامان راه دادند، تا مردم اعتقاد به مقدس بودن او داشته باشند، و بد يمن بودن صید آنرا را رواج مي دادند تا مردم آزارشان به كبوتر و كبوترخانه ها نرسد، اصولاً جا افتادن اين باور و اعتقاد به اين كه كبوتر نماد صلح و دوستي است و اینکه در اكثر كشورها اين باور وجود دارد، نشان مي دهد كه كبوترخانه تاريخي بس طولاني دارد.
معماری كبوترخانه ها :
اولين مرحله در ساخت يك كبوترخانه بررسي موقعيت مکانی برای احداث آنست. اول اینکه کبوترخانه حتماً باید در كنار آب، كنار رودخانه ، جوي ، جلگه باشد. دوّم اینکه محلّ بايد در يك فضاي باز دور از سر و صدا باشد. هر نوع عملي كه باعث ترس و وحشت كبوتران گردد، باعث فراری شدن کبوتران از کبوترخانه خواهد شد.
به دليل حفاظت از كبوترخانه و دانه دهي در زمستان، کساني كه حياط خانه شان بزرگ بود و به كود آن در كشاورزي نياز داشتند در خانه هايشان كبوتر خانه مي ساختند.
كبوترخانه ها به شكل مكعب، مكعب مستطيل، استوانه اي، چند وجهی به صورت تنها، يا چند قلو و يا چند تا در كنار هم ساخته مي شدند (در ابعاد طول 14 الي 25 متر و عرض آن ها از 6 تا 10 متر و به ارتفاع 7 تا 10 متر. این ابعاد بستگي داشت به محلّ احداث كبوترخانه، نياز مالك كبوترخانه به كود كبوتر و توان هزينه گذاري فرد، داشتن علاقه و انگيزه نگهداري كبوتر و مديريت اداره آن)
نماي بيروني كبوترخانه: گذاشتن يك درب كوچك براي ورود و خروج و برداشت كود و فضولات كبوتران بنام ( زبل Zbi و يا زغل Zeghl ) ، در بعضي از كبوترخانه ها راه ورودی از درب خارج کردن كود كبوتران جدا بود و تعبيه يك پنجره كوچك با سوراخ هاي كبوتر رو، به وسيله آجر و يا بوسيله چوب و يا با تنپوشه سفالی، براي عبور و مرور كبوتران، به ابعاد تقريبي 8×15 سانتيمتر و عمق 20 يا 30سانتیمتر.
كبوترخانه ها به خاطر تنوع معماري بسيار، شكل ، اندازه، تكرار موزون و هماهنگي آن ها با طبيعت و زيبايي هاي اطراف، به ويژه با سازه هاي اعجاب آور، هماهنگي دروني آن ها مي توانند يكي از جاذبه هاي جهان گردي بشمار آيند.
کبوتر خانه امیرفرهنگی:
بعنوان نمونه ای از این کبوترخانه ها کبوترخانه امیر فرهنگی را میتوان نام برد. کبوترخانه امیرفرهنگی مربوط به اواخر دوره قاجار است و در بناب، خیابان شهید باهنر واقع شده و این اثر در تاریخ ۷ خرداد ۱۳۸۷ با شماره ثبت ۲۲۸۴۳ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
این بنا از سه طبقه تشکیل شده است که طبقه بالایی به عنوان نگهبانی و طبقه وسطی برای نگهداری کبوتر و طبقه پایینی به عنوان خانه باغ مورد استفاده قرار می گرفت. در جنگ جهانی دوم توسط هواپیماهای جنگی روس به گمان اینکه این مکان یک برج دیدبانی برای پاسگاه نظامی است مورد هدف قرار گرفت ولی خوشبختانه آسیب جدی به آن وارد نشد. این بنا اکنون در وضعیت تخریبی قرار گرفته و اگر مورد مرمت قرار نگیرد به کلی نابود خواهد شد. می توان این برج را یکی از آثار منحصر به فرد استان آذربایجان شرقی در نظر گرفت. با توجه به یادنوشته های روی دیوار این بنا قدمت آن 112 سال تخمین زده می شود (سال 1280 ه.ش) این بنا اولین بار توسط حاج عباسعلی امیرفرهنگی به سال 1342 ه.ش مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت و نیز در سال 1390 به درخواست وراث امیرفرهنگی اداره میراث فرهنگی اقدام به بازسازی اثر کرد و به همت مرحوم حاج عباسعلی امیرفرهنگی و اداره میراث فرهنگی این خانه باغ پا بر جاست و سالانه بازدید کنندگان زیادی از این اثر منحصر به بازدید به عمل می آورند.
پرورش طاوس همراه با کبوتر:
هنوز هم در برخی از مناطق بناب کبوتر خانه دایر است. حتی برخی مناطق در کنار کبوترخانه ها مکانهایی مشابه نیز برای پرورش طاووس احداث کرده اند.
منابع:
fa.wikipedia.org
ostan-as.gov.ir
ordup.com
seeiran.ir
jeddy.ir
