مسجد مهرآباد در کنار میدانی به همین نام در شهر بناب واقع شده و شامل صحنی باصفا و شبستان و مناره کاشیکاری شده می باشد.برطبق کتیبه ای که در دیوار شمالی مسجد نصب شده بانی بنای مسجد، بی بی جان خانم دختر منصور بیگ بوده که در سال 951 در زمان سلطنت شاه طهماسب، آن را ساخته است. شبستان اصلی در ضلع جنوبی صحن قرار گرفته که بوسیله چند پله می توان بدان راه یافت.
طرح عمومی مسجد که از مکتب اصفهان مایه گرفته، تالار ستوندار و چهار گوش آن،اماکن با شکوه دوران هخامنشی را در اذهان تداعی می کند. در واقع گرایش به حفظ سنت های دیرین در این دوره از تاریخ ایران یکی از مبانی بازگشت به اصل مبداء و احیای یادگارهای کهن است، هنگامیکه از دروازه شرقی شهر به میدان مهر آباد نزدیک می شویم، این اثر با قامت زیبا و موزون، حضور خود را بر فراز صفحه ای نسبتاً بلند به رخ می کشد. در بدو ورود به صحن آن در پیشانی دیوار ضلع شمالی، لوحی از مرمر به تاریخ ۹۵۱ هجری قمری به چشم می خورد که بنای مسجد را به قرن دهم و زمان حکومت شاه طهماسب اول می رساند. این کهنترین تاریخی است که در بنای این مسجد و حتی در تمام ابنیه تاریخی شهر به چشم می خورد : « بنی هذا المسجد المبارک فی ایام الدوله السلطان العادل المرشد الکامل السلطان بن سلطان المظفر شاه طهماسب الصفوی الحسینی بهادر خان باشاره العالیه بی بی جان خانم بنت منصور بیگ فی شهور سنه احدی و خمسین و تسمعائه » (۹۵۱ ) «نظیر این کتیبه در بنا ها و مساجد بعضی از شهر های ایران از جمله : کاشان، اصفهان، اردستان، فردوس و شبستر نیز مشاهده می شود ».
شاه طهماسب بعد از پدرش شاه اسمعیل اول به تخت نشست و مدت چهل و دو سال و شش ماه سلطنت کرد. این مدت طولانی فرصتی بوده وی بتواند اماکن بیشتر و معتبری را در سراسر قلمرو وسیعش بنا کند. در زمان سلطنت او شاهزاده با یزید پسر سلطان سلیمان امپراطور عثمانی و شاهزاده همایون پسر بابر امپرا طور هند به دربار ایران پناهنده شدند که هر دو آنها با کمال احترام پذیرا گشتند. شاه طهماسب به سال ۹۸۴ هجری قمری دار فانی را وداع گفت . در این بنا کتیبه های دیگری هم دیده می شود که برسقف شبستان نوشته شده است. بخش هایی از مضامین آنها چنین است : « .... لقد صدق الله الرسوله الرء یا بالحق لتدخلن المسجد الحرام ان شاء الله امنین محلقین روسکم و مقصرین لا تخافون فعلم مالم تلموا فجل من دون ذلک فتحا قریبا. هوالذی ارسل رسوله بالهدی و دین الحق لیظهره علی الدین کله و کفی بالله شهیدا. محمد رسول الله و الذین معه اشداء علی الکفار رحماء بینهم تریهم رکعا سجدا یبتغون فضلا من الله و رضوانا سیما هم فی وجودهم من اثر السجود ذلک مثلهم فی التوریه . مثلهم فی الانجیل.......
بسم الله الرحمن الرحیم ـ تبارک الذی بیده الملک و هو علی کل شیء قدیر، الذی خلق الموت و الحیات لیبلوکم ایکم احسن عملا و هو العزیز الغفور .... »
در ضلع شمالی صحن بر روی لمبه کاری سقف به خط نستعلیق این مکتوب آمده است « باعث تعمیر هذا البناء العالی االعلامی و الفهامی جناب آقا علی بناه الله فی الجنه من الدر و للالی و لد مرحوم آخوند ملا محمود ـ فی سنه احدی و ستین ماتین بعد الف (۱۲۶۱ هجری) من هجره النبویه. نقاش المساجد استاد علی اصغر ولد الاقا ابولحسن المراغی الضرابی.
این مسجد انوار مطهر باخلد برین شده برابر
از بهر موالیان مولا تاریخ گشت ساغر
ساغر با حروف ابجد برابر است با۱۲۶۱ است که تاریخ یکی از تعمیرات مسجد بوده است. بر روی ستون مقابل محراب کتیبه ای بدین مضمون که بخشی از متن در اثر نقاشی از بین رفته، به چشم می خورد : «...... باعث نقاشی این ستون ملاداود.... وقف مسجد مهرآباد ـ عمل اسد نقاش تبریزی »ظاهر امر نشان می دهد که این مسجد با مسجد شیرلوی عجبشیر و ملا رستم مراغه از لحاظ شیوه معماری و نوع تزئینات مشابه است. بر اساس کتیبه های موجود احتمالا بنیان اصلی و یا بازسازی آنها در روزگار صفوی صورت گرفته است.
این بنا هم اکنون دارای دو ورودی از ضلع شرقی است که به محوطه میدان مهرآباد گشوده می شود. مدخل شرقی بنا پس از عبور از میدان دالانی به حیاط مسجد می رسد و از طریق ضلع شمالی و با پیمودن چند پله به محوطه کفش کن وارد می شود که درضلع جنوبی آن در ورودی شبستان قرار دارد.
در بخش شرقی مدخل که به محل کفش کن و حیاط مسجد منتهی می گردد، مناره ( میل) زیبا و لا جوردی بنا قرار دارد. مناره مسجد مهرآباد بناب در تقسیم بندی مناره ها، از نوع منفرد استوانه ای بوده که دارای بدنه با تزئینات کاشیهای لاجوردی است که اندازه ارتفاع آن ۱۴ متر و قطر خارجیش ۲ متر و دارای ۳۳ پله است. نظیر این نوع مناره را در مسجدجامع تفرش، گلپایگان، خرم آباد مشاهده کرد. کاشی کاری به این سبک بیشتر در دوره تیموریان رواج یافت که رنگ غالب در آن فیروزه و لاجوردی است که جالبترین نوع آن را میتوان در مناره های مسجد گوهر شاد مشهد مشاهده نمود.( در تعریف مناره آمده است: مناره یا ( میل ) بنایی است بلند که در جوار مساجد، بقاع متبرکه که جهت اذان گویی و یا برسر راههای تجارتی و کاروان رو، به عنوان راهنمایی مسافرین وقوافل احداث می گردید. به سبب روشن نمودن مشعل و یا آتش برفراز آن به مناره ( محل نور ) موسوم شده است.)
در قسمت شمالی ورودی مسجد، پلکان جدیدی به جای پلکان قدیمی احداث شده است که از ضلع شمال شرقی به ایوان مسجد راه می یابد. ایوان های سه گانه مسجد در سه ضلع شمالی، شرقی و غربی دور تا دور شبستان بنا شده که به صورت یک بنای اشرافی مورد استفاده زنان قرار می گیرد. عرض ایوان که به جرز دیوار شبستان تکیه داده شده است، در دو جبهه شرقی و غربی ۳۰/۱ متر و در جبهه شمالی ۵/۴ متر است. طول ایوان شمالی ۵/۱۷ مترو غربی و شرقی هر کدام ۲۳ متر است. ۳۶ ردیف ستون چوبی با سرستونهای مقرنس و لمبه کاری، فضای ایوانها را مشخص می سازد. این ستونها به فاصله ۳ متر و با ارتفاع ۶/۴ متر روی پایه ها سنگی چند ضلعی، سنگینی سقف مسجد را تحمل می کند.
طول صحن مسجد۲۳ متر و عرضش ۲۰ متر است. بدین ترتیب وسعت آن به۴۶۰ متر مربع بالغ می گردد. چهار قطعه از پنجره های ضلع شمالی و جنوبی نمونه عالی از صنعت مشبک کاری عصر صفویه است که در طراحی آنها به قدری ظرافت و ریزه کاری بکار رفته که توجه هر بیننده را به خود جلب می کند. اخیرا به سبب فرسودگی، آنها را تویض نموده و از طرح جدیدی استفاده شده است.
تعداد ۲۵۰ عدد تیرچوبی منقش و۶ عدد شاه تیر تزئین شده سقف شبستان را پوشش داده و چشم اندازی بدیع به سان پرده رنگین بر آن بخشیده است. تمام ستونهای صحن مسجد دارای سر ستونهای مقرنس و لمبه کاری بوده که این تزئینات در ستونهای مختلف بین ۴ تا ۹ ردیف متفاوت است. ظاهرا هر یک از ستونها توسط یک نفر هنرمند تزئین و آراسته گردیده و از این رو نقش و نگار و طرح های زیبای آنها با هم شباهتی نداشته و از شیوه خاصی بهره برده اند. می توان گفت این بنا عالیترین نمونه از هنر و ذوق عصر صفوی بوده که بدست معماران و نقاشان صاحب نام آن عصر بنیاد جاویدانه یافته است. نقشه های اسلیمی و طرحهای زنده مکتب اصفهان به این مجموعه شکوه خاصی بخشیده، هماهنگی رنگها در خلق فضای روحانی مومنین را به تفکر وامیدارد. به راستی حساسیت عجیب و بی شائبه هنرمندان در انتخاب رنگها مهارتشان در ارائه طرح های ظریف بی نظیر و بسیار برجسته و غیر قابل تقلید بوده است.
کهنگی و پیری، که دشمن بی رحم ابنیه و اماکن محسوب می شود، در نهان ترین زوایای آن لانه میکند، ظاهرا در این بنای چوبی چندان تأثیری نداشته، وبا گذشت قرنها از ساخت آن و نشست مقدار معتنابهی دود و دم و گرد و غبار بر روی پیکره سقف و ستونها و شاه تیر های شبستان، گویی به تازگی از زیر قلم نقاش بیرون آمده است.تزئینات دل انگیز این بنا که از روش کار و سبک رنگ آمیزی در نوع خود بی نظیر بوده، از لحاظ استحفاظی لایه های رنگ و حفظ اصالت در وضع بسیار خوبی قرار دارد. گذشت زمان چنان تأثیری در تضعیف عظمت و جلوه های دل فریب آن موجب نگشته است.
در آفرینش نقش و نگار سوژه های بکار رفته، سعی شده است از زیبائیهای طبیعت و کتیبه هایی از آیات آسمانی و اسامی معصومین استفاده شود. آرایش؛ تزئینات و کاربرد رنگ های خاص چون : لاجوردی، فیروزه ای، نیلی؛ نارنجی، و قهوه ای در متن نقوش شبستان همگی برای مومنان الهام بخش و نمودی از عرش کبریایی در پیوند فضای آن با آسمان نیلگون بوده است که انسان را در آن محیط ملکوتی با مظاهر معنوی مرتبط می سازد.
این مسجد که بدست نقاشان و معماران برجسته عصر صفوی ساخته شده، شکوه و زیبایی آن مدیون تلاش و حوصله هنر مندان وارسته ای است که در برپایی چنین پدیده تحسین انگیز،ترجیح داده چشم انداز بنا را با پوششی از نگاره های گیاهی که دارای جنبه تخیلی است، زینت بخشند.مسلما هنر مندان مسلمان نقاسی، روی جاندار ها را جایز نمی دانست از خلق چنین آثاری روی اماکن مذهبی دوری می جست. محققا این مسئله سبب می شد که هنرمند از طرح نقوش صورتها که مکنونات درون او را با وضعی مخالف ایمان می رساند، روی برتابد. و در عین حال، این تحریم، هنرمندان را به استعمال رنگ و خط از جلوه های طبیعت و آیات آسمانی و اسامی ائمه سوق می داد. این گرایش ها راه گشایی بود که هنر مند در بکار بردن عوامل و عناصری که با آن مقاصد خویش را می ساخت بیان کند، استاد شود. همین امر برای آبیاری و نمودادن نیروی خیالی آنان کافی و مفید بود. و تغییراتی که در زمینه این موضوعات ابداع شده بود، به نوبه خود بی نهایت ظریف و لطیف می نموده است.
اگر چه مسجد ملا رستم فاقد کتیبه بنیان است، اما نوشته ای که در سقف شبستان مسجد شیرلوی عجب شیر دیده می شود، تاریخ نقاشی و مرمت مسجد عجب شیر را محرم سال۸۶۱ هجری نشان می دهد. شاید بتوان حدس زد که مساجد فوق همزمان با مسجد مهرآباد بناب در بازسازی و بنیان مجدد در قرن دهم هجری با اسلوبی نو از ترکیب استقرار ستونهای چوبی، مقرنس کاری و لمبه کاری ها به صورت فعلی شکل گرفته است، آنگاه همین سبک بدیع به صورت بسی باشکوه تر در عمارت چهل ستون اصفهان و سایر ابنیه رسمی سلاطین صفوی الگو گردیده است. برای نتیجه گیری از این بحث که جریان تحول کالبدی و کاربرد معماری این دوره را مورد برسی قرارمی دهد، باید گفته شود که در قرن دهم هجری شیخ اسماعیل پسر شیخ حیدر که به دارا بودن علم و زهد بسیار شهرت داشت، روی کار آمد.از این دوره به تدریج سلاطین صفوی سیاست تقویت بی چون و چرای مذهب تشیع را در مقابله با تصوف اختیار کردند. به خصوص شاه سلطان حسین که مردی سخت پایبند دیانت بود، علم مخالفت با قزلباش را که از صفویان مخلص بودند و با اشاره شاه هر دشمن عهد شکن را نابود می کردند، برافراشت. وطریقت صوفیه را برانداخت. از جمله توحید خانه را متصل به دولتخانه عالی قاپو بود و هرشب جمعه مشایخ صوفیه در آنجا اجتماع کرده و باپیروان و مریدان خود به وجد و یاهو می پرداختند، موقوف کرد و همه مشایخ صوفیه را از اصفهان اخراج نمود. بنابراین ملاحظه می شود که از قرن دهم هجری صوفی گری در ایران رنگ باخته و بیشتر تکایا و خانقاهها تعطیل می شوند و از جمله در بناب به مساجد تبدیل شده و یا متروک می گردند.
نزدیکترین مکان گردشگری به این مسجد:
حمام مهرآباد بناب که متعلق به دوره صفوی است، روبروی این مسجد واقع است.
منابع:
www1.jamejamonline.ir
fa.wikipedia.org
bonabcity.org.ir
ostan-as.gov.ir
seeiran.ir
ordup.com
jeddy.ir
