کوه تفتان در استان سیستان و بلوچستان، از بلندترین کوه های جنوب شرقی ایران محسوب می شود و از معروف ترین کوههای ایران است که به دلیل ارتفاع زیاد و سابقه آتشفشانی بودن آن در گذشته، از شهرت زیادی برخوردار است. بلندترین قله آن در حدود ۴,۰۴۰ متر از سطح دریا ارتفاع دارد. کوه تفتان از رشته کوه آتشفشانی سلطان کوه در پاکستان منشعب شده است که سال های زیادی از خاموشی آن می گذرد. آخرین فعالیت آتشفشانی قله تفتان نیز مربوط به ۶,۹۰۰ سال قبل است. این کوه در چهل و دو کیلومتری شمال شهر خاش بین شهر میرجاوه و شهرستان خاش واقع شده است. ارتفاع آن از سطح متوسط آب های خلیج فارس ۳۹۴۱ متر و نسبت به دشت های اطراف حدود دو هزار متر است. برخی بر این باورند که نام کوه تفتان از واژه تفت به معنی گرم و سوزان آمده است. این تسمیه به علت خروج آتشفشانی مرکب از بخار آب و گاز گوگرد از دهانه آن است. کوه تفتان در اصطلاح محلی به چهل تن معروف است. شایع است که چهل تن از راشدین مذهبی در این کوه ناپدید شده اند و شاخک شمال آن نیز به همین سبب به اسم کوه زیارت معروف شده و در گذشته محل زیارت اهالی این نواحی بوده است.
قله ها
قله های کوه تفتان در گستره‌ای به طول ۱۲ کیلومتر پراکنده هستند. این کوه چهار قله با سه دهانه آتشفشانی دارد. قله آتشفشانی و معروف کوه تفتان قله «چهل تن» نام دارد و ارتفاع آن به حدود ۴,۰۴۰ متر از سطح دریا می رسد. قله «چهل تن» را با نام کوه «زیارت» نیز می شناسند. نام چهل تن بر مبنای افسانه ای قدیمی شکل گرفته است که بر اساس آن چهل نفر از سالکان مذهبی در این کوه گم شده اند. قله زیارت در جبهه شمالی کوه تفتان قرار دارد و در جبهه جنوبی تفتان قله «مادر کوه» قرار گرفته است که کوتاه تر است. دو قله دیگر در شمال شرقی و غرب به ترتیب «صبح کوه» و «نر کوه» نامیده می شود. در تقسیم بندی زمین شناسی، کوه هایی که از آخرین فعالیت آنها کمتر از ۱۰ هزار سال گذشته باشد، در دسته کوه های آتشفشانی فعال قرار می گیرند. به همین دلیل گرچه از آخرین فوران آتشفشانی کوه تفتان نزدیک به ۷,۰۰۰ سال گذشته است، کوه تفتان از کوه های فعال آتشفشانی به شمار می رود. از دهانه قله چهل تن که قله آتشفشانی کوه تفتان به شمار می رود نیز هنوز بخارهای گوگرد و دود متصاعد می شود. گازهای خارج شده از این کوه سمی هستند و از ترکیب آنها با آب، اسید سولفوریک به وجود می آید که بسیار خطرناک است و از آن با عنوان تیز آب سلطانی یاد می کنند. منطقه نزدیک تفتان به خاطر خاک خوبی که دارد شبیه به بقیه قسمت های کویری سیستان بلوچستان نیست و باغات میوه و درختای سرسبزی در این منطقه وجود دارد.
چشمه ها و منابع آبی
در نزدیکی قله های کوه تفتان سه دریاچه وجود دارد که با نام «دریاسر» معروف است. دریاچه های بخش شمالی کوه عمق کمتری دارند و آب آنها شیرین و دریاچه دیگر عمیق با آب شور است. رودخانه هایی نیز در طول مسیر دسترسی به قله ها جریان دارند که بعضی از آنها فصلی هستند. از معروف ترین رودخانه های این کوه می توان به رودهای «لادیز» و «گزد» اشاره کرد که آب آنها در فصلهای پر بارش زیاد می شود و در دیگر مواقع سال آب ندارند. چشمه های گوگرد و آب شیرین نیز در اطراف کوه و قله های آتشفشانی قرار گرفته اند. از مهم ترین چشمه های آب گرم در اطراف کوه تفتان می توان به چشمه آب معدنی «جم چن» یا «جم چین» در شمال غربی کوه، چشمه «آمنی» در غرب کوه و در انتهای مسیر رودخانه «بیدسر»، چشمه «برآبک» در شمال قله، چشمه «یوسف آباد» در غرب کوه، چشمه «ترشاب» در نزدیکی روستای ترشاب در جنوب کوه تفتان، چشمه «مرغاب» در جنوب شرقی تفتان، چشمه «گنج امین» در غرب روستای سنگان و چشمه های «کولکو»، «پوچلگی» و «پاول» در شرق کوه تفتان اشاره کرد. گیاهان اطراف این چشمه ها از خواص دارویی بالایی برخوردار هستند. ترکیب مواد معدنی داخل آب این چشمه ها نیز برای درمان بیماری های مختلف کاربرد دارند. بیماری های گوارشی و دردهای استخوانی با تاثیر مواد معدنی این چشمه ها مقدار زیادی التیام پیدا می کنند.
پوشش گیاهی و جانوری
پوشش گیاهی دامنه های کوه تفتان شامل درختچه های کوهی، ارژن، بادام کوهی، گز، سیه چوب و بوته هایی مانند آویشن، کاسنی، ریواس و پونه می شوند. گرگ و شغال نیز از حیوان های این منطقه هستند. باغ های متنوع، چشمه های آبگرم و آب سرد و منابع طبیعی برجسته نیز بر جاذبه های این منطقه می افزایند.
معادن
کوه تفتان در سیستان و بلوچستان قرار دارد و این منطقه سرشار از منابع طبیعی ارزشمند و متنوع است. معادن این استان شامل عناصر گرا‌نبها مانند طلا، مس، تیتانیوم، منگنز، آنتیموان و موارد دیگر است. نزدیک به یک چهارم معادن این استان را مواد معدنی فلزی تشکیل می دهند و سایر معادن به مواد غیر فلزی، تزیینی و مصالح ساختمانی اختصاص دارند. از مهمترین معادن کوه تفتان می توان به منابع ارزشمند پلی متال یا طلا و مس در دامنه آن اشاره کرد. منطقه کشف معادن در کوه تفتان در فاصله هفت کیلومتری از شمال غربی این کوه قرار دارد و دسترسی به این منطقه از مسیر جاده خاش به روستاهای نوک آباد و خارستان وجود دارد.
صعود و کوهنوردی
اگر قصد صعود به قله های کوه تفتان را دارید، به خاطر داشته باشید که این کوه در تمام فصل های سال برف گیر نیست و فصل تابستان هوا گرم و آفتاب سوزان است که می تواند در کوهنوردی آزاردهنده باشد. در فصل بهار، روزها هوا معتدل و شب ها رو به سردی می رود. از منافذی در طول مسیر و در قسمت های نزدیک به قله غبارهای گوگردی متصاعد می شود که بهتر است برای جلوگیری از مزاحمت آنها بینی خود را بپوشانید. بهترین زمان برای صعود به قله تفتان از اوایل فروردین آغاز می شود و تا پایان اردیبهشت ادامه دارد. پاییز و زمستان نیز گرچه از فصل های موردعلاقه کوهنوردان هستند، این منطقه با وزش باد های شدیدی همراه است که صعود به قله را سخت می کند؛ برای کوهنوردی به سمت قله تفتان چهار مسیر مختلف وجود دارد که البته باید با حضور راهنما یکی از آنها را انتخاب کنید. این کوه یکی از حرفه ای ترین مسیرهای کوهنوردی به شمار می رود و تاکنون گروه های کوهنوردی مختلفی از سراسر جهان به قله کوه تفتان صعود کرده اند. بهترین مسیر برای صعود به قله از مسیر پناهگاه در جبهه غربی کوه می گذرد. مسیر شمال شرقی کوه از دوراهی روستاهای سنگان و خنجک، به منطقه «گون تختی مسیر» یا «دودکش دره» می رسد. مسیرهای «میر جاوه» و «تمین» در شمال، روستای «ترشاب» از شرق و «تلخ آب» از جنوب نیز به قله تفتان دسترسی دارند. از روستای کوته تا قله در حدود ۱۰ ساعت طول می کشد و تا چشمه «آب خوش» در نزدیکی «تنگ گلو»، آب قابل شرب وجود ندارد. دو دیواره سنگ نوردی به نامهای «گراش خان» و «شصت خدا» نیز در نزدیکی خاش و زاهدان و در مسیر دسترسی به کوه تفتان قرار گرفته اند که طرفداران این ورزش را به این منطقه می کشانند. صعود از هرکدام از این مسیرها باید با اطلاع هیئت کوهنوردی استان صورت پذیرد.
دسترسی به قله از طریق جاده اصلی خاش-زاهدان روستای کوشه امکان پذیر است. در جاده خاش به زاهدان (از خاش به سمت شمال)، پس از حدود ۲۰ کیلومتر تابلوی بزرگی مسیر دسترسی به قله تفتان را نشان می دهد. از زاهدان به سمت خاش حدود کیلومتر ۱۳۰ می توان به خروجی روستاهای تمندان و کوشه رسید. از سر جاده تا دو راهی که سمت راست آن تابلوی اردوگاه را نشان می دهد حدود ۲۰ کیلومتر، و از دو راهی تا اردوگاه ۸ کیلومتر راه پیش رو است. ارتفاع اردوگاه دره گل از سطح دریا ۲٬۴۹۳ متر، ارتفاع پناهگاه صُبَح ۳٬۲۲۸ متر و ارتفاع قله تفتان ۳٬۹۴۱ متر است. از اردوگاه آموزش و پرورش دره گل تا پناهگاه تفتان دو مسیر شناخته شده برای صعود وجود دارد. در صورت انتخاب مسیر تنگ گلو نیاز به سه ساعت کوهپیمایی تا پناهگاه است که با وجود داشتن مسیر پیمایش کمتر، به دلیل وجود یک گلوگاه باریک و حادثه خیز مسیر استاندارد برای صعود محسوب نمی شود و بیشتر کوهنوردان محلی از این مسیر استفاده می کنند. مسیر دوم و اصلی معروف به شترراه است که مسیر استاندارد صعود کوهنوردان محسوب می شود، اما نسبت به مسیر تنگ گلو طولانی تر است. همچنین از پناهگاه تا قله تفتان نیز حدود ۳ تا ۴ ساعت زمان لازم برای صعود است. به دلیل وزش بادهای سنگین و سرد در فصل زمستان عموماً صعود به این قله دشوار است به طوری که مسیر ۳ ساعته تا پناهگاه بیش از ۶ ساعت زمان نیاز دارد. کوهنوردان عموماً از یال غربی صعود می کنند که در آن پناهگاه مجهزی ساخته شده است.
روستاهای منطقه
در طول مسیر دسترسی به قله تفتان می توانید از روستاهای زیبای این منطقه نیز دیدن کنید. روستاهای «کوشه»، «تمندان»، «انجیرک»، «تمین»، «ترشاب»، «سنگان» و «خارستان»، از مهم ترین روستاهای گردشگری در اطراف کوه تفتان هستند. هرچند روستاهای دیدنی اطراف این کوه فراتر از این تعداد هستند و با برنامه‌ریزی مناسب می توانید از آنها دیدن کنید.
منابع:
- fa.wikipedia.org
- kojaro.com
