مسجد خانم و مدرسه مربوطه از بناهای مذهبی و تاریخی شهر زنجان است، که در محله قدیمی معروف به فخیم الدوله واقع در بافت تاریخی شهر قرار دارد. این بنا توسط استاد اسماعیل بنا و به سفارش یکی از بانوان متمکن در اواخر دوره قاجار ساخته شده است. تاریخ ساخت این بنا به استناد کتیبه سردر این بنای مذهبی به سال ۱۳۲۲ هجری قمری باز می گردد، که به درخواست جمیله خانم دختر حسین قلی خان ذوالفقاری نظام الدوله خواهر ذوالفقار خان اسعد الدوله ساخته شده است. همچنین به موجب وقفنامه آن که در ۲۲ محرم الحرام سال ۱۳۲۶ هجری قمری تنظیم گردیده، این بانو قبل از اتمام و انجام ساخت بنا وفات نمود و دختر خود به نام قمر تاج خانم را بعنوان اولین و نخستین متولی آنجا برگزید. میانسرای مسجد خانم هشت ضلعی می باشد که در ضلعهای شرقی، غربی و شمالی آن ۱۲ حجره برای سکونت طلاب علوم دینی ساخته شده است.
ویژگیهای معماری
این بنا از نقطه نظر سبک معماری و شیوه و تکنیک تزئینی به بهترین شکل گویای معماری دوره قاجار است. وجود مناره های قطور و کوتاه بر فراز سردر زیبا که دارای تزئینات بدیع آجر کاشی است و قابل مقایسه با مناره های مدرسه سپهسالاران تهران است و تزئینات پرکار بخش اعظم درگاه ورودی همچنین سطوح فوقانی حجره های مشرف به میانسرا که با یک عقب نشینی نماهایی با قوس جناغی، هلالی بوجود آورده مزین است به نقوش هندسی، گل و بوته که عموما با رنگهای رایج در دوره قاجار یعنی رنگهای زرد، نارنجی، سیاه و سفید و صورتی رنگ آمیزی شده است، تمامی این شیوه های معماری و موتیفهای تزئینی منحصرا مشخصه معماری دوره قاجار است.
اهمیت مسجد خانم
مسجد و مدرسه خانم جایگاه خاص و منحصر بفردی در میان آثار تاریخی ایران دارد، این برتری از یک سو از نقطه نظر سبک معماری و شیوه و تکنیک تزئینی می باشد که به بهترین شکل گویای معماری دوره قاجار است. مسئله دیگر که شاخص این مسجد و مدرسه می تواند باشد این است که ساخت مساجد و مدارس و بعضا بناهای عام المنفعه از سوی بانوان متدین و مقتدر در طول تاریخ ایران سابقه ای بس طولانی دارد، این امر بر ارزش و اعتبار این بنای مذهبی افزوده است. برای مثال می توان مدرسه مادر شاه یا مدرسه چهار باغ اصفهان را ذکر کرد که به دستور مادر شاه سلطان حسین صفوی به تاریخ ۱۱۱۴ ساخته شده است که با گذشت بیش از چهار قرن همچنان اعتبار و پویایی خود را در عرصه فرهنگ و معماری حفظ کرده، همچنین بنای مسجد با شکوه گوهر شاد در مشهد که به درخواست همسر شاهرخ تیموری بنا شده، و نمونه های دیگر که بیانگر حضور و نفوذ گسترده و مقتدرانه زنان در عرصه جامعه از دوار و از منه قدیم تا کنون بوده است.
موقعیت مکانی
برای بازدید از مسجد مدرسه خانم، از مرکز شهر زنجان توسط بلوار سعدی خود را به میدان انقلاب برسانید. با حرکت به سمت راست، مسیر خیابان امام را پیش بگیرید و با عبور از پارک سبزه میدان، وارد کوچه فخیم الدوله شوید. مسجد خانم در این کوچه قرار گرفته است.
منابع:
- میراث فرهنگی استان زنجان
- fa.wikipedia.org
- kojaro.com
