از معروف ترین جاذبه های تاریخی ابهر بقعه پیراحمد زهرنوش است که در حاشیه جنوبی شهر قرار دارد. بنای تاریخی پیراحمد زهرنوش در واقع آرامگاه سه تن از بزرگان ابهر است، یکی از ساختمان های این بقعه امروزه به عنوان موزه باستان شناسی ابهر مورد استفاده قرار می گیرد. البته قدمت این بنا بیشتر از بنای مقبره است و روی آثار به جامانده از خانقاهی متعلق به قرن چهارم هجری ساخته شده است. این خانقاه متعلق به ابوبکر محمد بن عبدالله بن محمد بن صالح ابهری یکی از سه عارف مدفون در این بنا بوده است. بعد از آن، مولانا شیخ شهاب الدین ابهری (متعلق به دوره صفوی) و سپس مولانا قطب الدین احمد ابهری دو فرد دیگری بودند که به ترتیب در این آرامگاه دفن شده اند. لقب مولانا قطب الدین احمد ابهری با لقب پیراحمد زهرنوش شناخته شده که نام کلی بنا هم از این لقب گرفته شده است. مردم ابهر در دوران مختلف از این بقعه برای تدفین، به ویژه تدفین افراد مشهور استفاده کرده اند. چون اهالی ابهر معتقدند پیراحمد زهرنوش نیز در گذشته های شهر ابهر شخصیتی معروف بوده است برای همین سایر افراد مشهور شهر را نیز در کنار وی دفن می کردند.
ابوبکر محمد بن عبدالله بن محمد بن صالح ابهری
ابوبکر محمد بن عبدالله بن محمد بن صالح ابهری متولد سال ۲۸۷ هجری قمری در ابهر و فوت شده در سال ۳۷۵ هجری قمری در همین شهر است. دلیل شهرت او قاضی، قاری قرآن، و متخصص علم حدیث است. در بغداد و نزد ابو عمر محمد بن یوسف قاضی علم فقه را یاد گرفت. از او آثاری به جا مانده است، از جمله می توان به «الاصول در فقه»، «الرد علی المزنی»، «شرح کتاب ابن عبد الحکم الصغیر»، «شرح کتاب ابن عبد الحکم الکبیر» و «فضل المدینه علی مکه» اشاره کرد. بنای خانقاه در این جاذبه تاریخی که امروز به موزه مردم شناسی ابهر معروف است را به این عارف ابهری نسبت داده اند.
مولانا قطب الدین احمد ابهری
نام کامل او «ابوبکر احمد بن حسن ابهری» و لقبش «پیراحمد زهرنوش» است. دلیل شهرت او به پیر زهرنوش، بنا به روایتی این است که زهر را مثل شربت می نوشیده و پیش از نوشیدن زهر، سماع مردانه به راه می انداخت و وقتی شور بالا می گرفت، زهر اثری در او نمی کرد. او یکی از قطب های سلسله تصوف به شمار می رود که در تاریخ به عنوان عالم فقیه کاملی به حساب می آمده است. او در ۱ شوال سال ۵۰۰ هجری قمری مصادف با یازده فروردين ۴۸۹ هجری شمسی به دنیا آمد و در سال ۵۷۷ هجری قمری درگذشت. به او لقب صوفی خرقه پوش را داده بودند. از او کتاب های شعر و عرفان زیادی به جای مانده است. از مهم ترین آنها می توان به «مقام العارفین»، «داستان سلامان و ابسال»، «گزارش از قطب المه و الدین مبین الاسلام الابهری» و دیوان اشعار اشاره کرد. در کتاب «مناقب» آمده است که ابهر در قرن ششم هجری قمری نزدیک به چهارصد صوفی، زاهد، عابد، خرقه پوش و خرقه بخش داشته است. یکی از مشهورترین این عرفا، پیراحمد زهرنوش بوده که علاوه بر آگاهی کامل از معارف صوفیان، نقل کننده حدیث هم بوده است. او از قاضی «ابوالفتح عبدالله بن محمد بن محمد» معروف به «ابن بیضاوی» و «ابوالقاسم طاهربن طاهر شجامی نیشابوری» علم حدیث را آموخت. همچنین پیراحمد زهرنوش از یاران و مریدان عارف معروف «ابوالنجیب عبدالقاهر بن عبدالرحمن عمویه سهروردی» بوده است. پیراحمد زهرنوش پس از فوتِ بزرگ ترین عارف شهر یعنی «ابوالنجیب» به جایگزینی او انتخاب شد و به عنوان راشد در ابهر مسئولیت آموزش مریدان را به عهده گرفت.
موقعیت بنا
بقعه پیراحمد زهرنوش مربوط به قرون شش و هفت هجری قمری است. این بنا در حاشیه جنوبی شهر ابهر واقع شده و قدیمی ترین بنا در شهر ابهر است. بقعه پیراحمد زهرنوش پس از توسعه شهر در وسط میدان کوچکی به اسم میدان پیر قرار گرفت. این بنای تاریخی دارای دو بخش جداگانه، ولی مرتبط با هم است. یک بخش آن کاربری آرامگاهی دارد؛ که همان طور که گفته شد محل دفن سه تن از بزرگان ابهر بوده است. بخش دیگر آن خانقاهی قدیمی بوده که امروزه تبدیل به موزه مردم شناسی ابهر شده است که تنها موزه این شهر محسوب می شود.
آرامگاه (بقعه) پیر احمد زهرنوش
بخش آرامگاهی بنا گنبدخانه ای مرتفع است که به دلیل وجود سردابه ای در زیر آن، محل دفن یک یا چند شخصیت محسوب می شود. امروزه آثاری از این مقبره ها وجود ندارد. مطابق آثار به دست آمده و مطالعه متون تاریخی به ویژه جلد دوم کتاب «ابهر جلوه گاه تمدن باستان» نوشته «ابولمعالم فخیم ابهری»، این مکان آرامگاه برخی مشاهیر قرون اولیه و میانی شهر ابهر از جمله آرامگاه ابوبکر عبدالله بن طاهر ابهری بوده است. به دلیل حفاری های غیرمجاز امروزه اثری از قبر یا قبرهای احتمالی باقی نمانده است. هرچند در حال حاضر چند مورد سنگ قبری باقی مانده که توسط پژوهشگران بررسی شده و بر روی آنها نامهای ابوبکر عبدالله بن طاهر ابهری، ابوبکر محمد بن عبدالله بن طاهر طیان ابهری، ابوبکر احمد بن حسن ابهری معروف به پیر احمد زهرنوش و شیخ شهاب الدین ابهری دیده می شود. بسیاری از پژوهشگران معتقدند که بنای الحاقی به گنبدخانه از مراکز عبادتی محسوب می شده و به عنوان خانقاه صوفیان کاربرد داشت.
معماری مقبره یک بنای چهارطاقی است. این بنا با شکست ها و جرزهای ایجاد شده، از داخل به بیست وجهی تبدیل شده است. بر فراز چهار طاقی مقبره، گنبد زیبایی به سبک پنج و هفت از گونه گنبد های سلجوقی ساخته شده است. علاوه بر ورودی مقبره از ساختمان غربی، ورودی اصلی مقبره از معبری در ضلع شمالی بنا بوده است. کف مقبره یک پله بالاتر از ورودی در اصلی است و محل گورها در سرداب قرار دارد. سرداب با پلان چلیپا (صلیب شکل) ساخته شده که پنج پله پایین تر از کف مقبره است. سقف سرداب طاقی از جنس آجر است. دیوار خارجی بنا از آجر و با نقش ساده ساخته شده، دارای پیش و پس سازی هایی است كه جلوه خاصی به مجموعه بخشیده است. پلان این اثر تاریخی هشت ضلعی است كه گنبد یک پوش آن با دقت زیادی ساخته شده است. دلیل زیبایی این گنبد تبدیل فضای هشت ضلعی به سطح و محیط دایره وار است. این کار با کمک فیل پوشهای متقارن كه دارای قاب بندی های تزئینی زیبای گچبری شده است، صورت می گیرد. برای تعدیل دما و رطوبت و تامین روشنایی در بخش هایی از بدنه این فیل پوش ها روزنه هایی طراحی شده است. در داخل بقعه و زیر گنبد، در چهار گوشه، چهار ترنبه (مخروطی) زده شده است که طرح چهار ضلعی را به هشت ضلعی تبدیل می کند. در طاق نماهای میان هر دو ترنبه (مخروطی) هم نورگیرهایی جاسازی شده است. در ورودی با یک پله از کف محوطه از سمت شمالی قرار دارد و قبر پیر در وسط این بقعه ساخته شده است. هیچ نوع کتیبه و سنگ قبری که حاوی اطلاعاتی درباره تاریخ احداث بنا باشد، در این مجموعه یافت نشده است.
موزه مردم شناسی ابهر (خانقاه پیراحمد زهرنوش)
در بخش دوم مقبره پیراحمد زهرنوش و در فضاهای غرب و شمال غرب گنبد، خانقاه و عبادتگاه در قدیم قرار داشته است. با توجه به بی پیرایه بودن بناهای اطراف، احتمال می رود کاربری اولیه آن خانقاه باشد. تصاویر باقیمانده از این بنا پیش از مرمت، نشان می دهد ساختمان گنبدخانه با وجود آسیب های زیاد وارده شده هنور پا برجا بوده است، ولی بخش خانقاه این بنا تا حدود زیادی تخریب شده بود و به صورت تلی از خاک در پیرامون بنا دیده می شد. نقشه این بخش از بنا بعد از کاوش های باستان شناسی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان زنجان مشخص شده است. با بازسازی و بهینه سازی این بنا از سال ۱۳۹۰، موزه باستان شناسی در محل بقعه پیراحمد زهرنوش ساخته شده است. اشیای موزه در سه بخش تاریخی، اسلامی و سنگ و کاغذ نوشته برای بازدید عموم مردم دسته بندی شده اند.
در بخش تاریخی موزه، اشیای پیدا شده از شهر «هیدج» در نزدیکی ابهر، مثل ظروف سفالی ساده، آبریز سفالی، كوزه سفالی، خنجر مفرغی مربوط به عصر آهن و هزاره اول قبل از میلاد دیده می شود. همچنین انواع بازوبند مفرغی، حلقه مفرغی و ظروف سفالی دوره اشكانی نیز در این بخش قرار دارند. در بخش دوره اسلامی این موزه، انواع ظروف سفالی از قرن ۴ هجری قمری تا دوره قاجار به نمایش در آمده اند. همچنین اشیایی پیدا شده در سلطانیه مثل پی سوز ساده، بشقابی و ظروف لعابدار نیز در بخش اسلامی موزه قرار گرفته اند. همچنین تعدادی از ظروف مسی قلم زنی دوره قاجار که در زنجان ساخته شده اند نیز در بخش دوره اسلامی قابل بازدید است.
در قسمت سنگ و کاغذ نوشته موزه، انواع كتب خطی از دوره تیموری تا قاجار با موضوع مذهبی و نجوم، انواع تفنگ های دوره قاجار، انواع سكه های دوره سلجوقی، ایلخانی، صفوی و قاجار به نمایش درآمده است. همچنین در این بخش تعدادی از سنگ مزارهای کشف شده از روستای دره سجین روستای فلج شهرستان خرمدره مربوط به دوره قاجار و نمونه ای از سنگ مزار دوره تیموری کشف شده از صایین قلعه شهرستان قرار گرفته است. همچنین اشیای اهدائی از سوی اهالی ابهر در طول تاریخ هم در این بخش قابل بازدید می باشد.
سایر جاذبه های گردشگری ابهر
از سایر جاذبه های داخل شهر ابهر می توان به مسجد جامع ابهر اشاره کرد. اين مسجد قدمت زیادی دارد و طبق متون تاریخی به قرن اول هجری قمری برمی گردد. مسلمانان به دستور «محمد بن ابوبکر» بعد از فتح ابهر در سال ۹۰ هجری قمری این مسجد را روی آتشکده ساسانی بنا کرده اند. با توجه به سنگ نبشته روی یکی از دیوارهای مسجد در سال ۸۸۸ هجری قمری به دستور «جهانگیر بن علی بن عثمان» مسجد جامع ابهر بازسازی شده است. اين مسجد در قسمت های غربى و شرقى خود، دو در ورودی بزرگ دارد. آب این مسجد از خارج از شهر با کمک يک کانال زيرزمينى به حوض وسط مسجد که سه متر پايين تر از سطح زمین است، آورده می شد. با گسترش شهر و تخريب آبراه، آب مسجد قطع شده و در حال حاضر در اين مسجد از آب لوله کشى استفاده مى شود.
منابع:
- وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی
- شهرداری ابهر
- kojaro.com
