یخچال علی آباد اسلامشهر

یخچال ترشنبه، یخچال علی آباد و یخچال جعفراباد سه یخچال تاریخی اسلامشهر هستند که در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده اند. یخچال تاریخی روستای علی آباد مجموعه‌ای از تاسیسات تاریخی و فرهنگی این منطقه است که از یک آب انبار و دیواری برای انبار کردن آب در پشت آن تشکیل شده است. آب پس از یخ زدن در پشت آن به درون یخچال منتقل می ‌شده است. این بنا که متعلق به دوره قاجار است با دیوارچینه های بلندی برای ایجاد سایه و ممانعت از تابش نور خورشید، به ابعاد ۱۰ متر قطر داخلی و ارتفاع ۱۲ متر ساخته شده است. این بنای تاریخی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. روستای علی آباد دارای قدمتی درخور توجه است و با داشتن عمارت های رعیتی و اربابی، قلعه روستایی و یخچال قدیمی، بستر مساعدی برای تبدیل شدن به یک منطقه گردشگری است.

یخدان

یخچال یا یخدان یکی از ابتکارات تاریخی ایرانیان است که در گذشته و پیش از اختراع یخچال های برقی امروزی جهت استفاده از یخ در فصول گرم و تابستان و بعضا نگهداری مواد غذایی فاصد شدنی نظیر گوشت، لبنیات، میوه و سایر مواد غذایی بکار می رفته است. چینی ها از هزار سال قبل از میلاد مسیح، یخ را انبار می کردند. قدمت قدیمی ترین یخچال ها در ایران به دوران صفوی باز می گردد. یکی از سیاحان نوشته است که نحوه حفظ یخ در ایران به قدری پیشرفته است که حتی فقیرترین افراد نیز می توانند یخ داشته باشند.

یخچال ها (یخدان ها) عموما در حاشیه شهرهای کویری بنا می شدند. طراحی آن ها به صورتی است که دارای یک چاه بزرگ و مخروطی شکل بوده  و در کف یخدان، آبراهی وجود داشته که آب حاصل از ذوب یخ را به چاه منتقل می کرده است. دیواره اطراف یخچال را ((برنسار)) می نامیده اند که بلندای آن سبب می شد آفتاب به یخچال و حوضچه های جلو آن نتابد و در حفظ سرمای آن موثر بوده است. پله های بیرون یخچال برای نگهداری و تعمیر گنبد بوده است. چون هر سال می بایست یک لایه کاهگل بر روی سطح خارجی گنبد می کشیدند تا در مقابل بارندگی و تابش آفتاب حفظ شود. یخچال ها اصولا به صورت تخم مرغی شکل و دارای پانزده تا بیست متر عمق و ارتفاع بوده اند. بلندی گنبد به این علت است که در فصل گرم، گرمای حاصل از تابش خورشید در سطح بالاتری قرار گیرد و سطوح پایین تر خنک بماند.

عناصر تشکیل دهنده یخچال و یخدان عبارتند از مخزن، حصار، استخر و چاله یخ. پلان یخدان دایره ای و پوشش آن از خشت و ملات رس و به صورت گنبدی بزرگ نمایان است. در جلو دیوار بلند کنار یخچال (یخدان)، آب را به یک قطعه زمین مسطح کرت شده با حوضچه هایی به عمق چهل تا پنجاه سانتیمتر به نام ((یخ چائون)) هدایت می کردند که از حوض بزرگتری منشعب می شدند. در فصل زمستان حوض را پر از آب می نمودند تا حوضچه ها آبگیری و در شب هنگام آب درون حوضچه ها یخ می بست و سحرگاه روز بعد یخ درون حوضچه ها را می شکستند و دوباره آنها را آب می پاشیدند. زیرا هرچه یخ ریزتر باشد بهتر منجمد می شود. این کار تا یک هفته ادامه پیدا می کرد و در سحرگاه روز هفتم قطعات یخ را از شیب بیرونی یخچال که تا انتهای چاله یخدان ادامه پیدا می کرد سر می دادند تا در کف چاله انباشته شوند. در برخی مناطق هم با انتقال یخ و برف فشرده طبیعی از محیط و طبیعت اطراف به پر کردن چاله یخدان اقدام می کردند. بین هر لایه یخ را با کاه می پوشاندند تا هم از تبادل حرارتی جلوگیری شود و هم اینکه توده عظیم یخ تشکیل نشود. پس از اتمام کار یخدان که معمولا شش تا هفت هفته به طول می انجامید، درب شمالی را گل اندود می کردند و در اواسط فصل بهار درب جنوبی را می شکستند و از یخ ها استفاده می کردند. عبارت یخچال که از چاله یخ گرفته شده، امروزه نیز برای نامیدن یخچال های الکتریکی منازل و... به کار می رود. همچنین عبارت یخدان امروزه به عنوان نمونه یخدان های قابل حمل کمپی و مسافرتی و نیز به منظور جابجایی مواد غذایی، فاصد شدنی، دارو و... در ظروف عایق پلیمری کاربرد دارد.

موقعیت مکانی
این یخدان در شهرستان اسلامشهر، بخش مرکزی، دهستان احمدآباد مستوفی، روستای علی ‌آباد قرار دارد. این بنا در بافت قدیمی روستای علی آباد (احمد آباد مستوفی) قرار گرفته است.

منابع:

• فرمانداری اسلامشهر
• dana.ir
• fa.wikipedia.org
• wikiroosta.ir
• iranwonders.com